“B d t we xitaydiki insan heqliri” yighinida Uyghurlar mesilisi anglitildi

Amérikining paytexti washin'gtondiki erkinlik sariyida ötküzülgen muhakime yighinida xitaydiki insan heqlirini depsende qilish qilmishining yilséri éghirlap méngiwatqanliqi, emma b d t insan heqliri komitétining bu xil yüzlinishni chekleshke amalsiz qéliwatqanliqi qatarliq mesililer nuqtiliq muzakire qilindi. Shu qatarda xitay kontrolluqida turuwatqan Uyghur we tibet qatarliq milletlerningmu bu xil insan heqliri depsendichilikining qurbanlirigha ayliniwatqanliqi alahide tekitlendi.

Birleshken döletler teshkilati (b d t ) ning alaqidar belgilimiride körsitilishiche mezkur teshkilatqa eza bolghan barliq döletlerning b d t ning xelq'araliq qanun nizamlirigha hemde alaqidar shertnamilerge emel qilishi, shundaqla uni ijra qilishi telep qilinidu, shuning bilen birge b d t gha eza bolghuchi döletlermu ezaliq iltimasini tapshurghanda bu qanun we shertnamilerge izchil rewishte emel qilidighanliqini bildürüp imza qoyidu. Emma b d t gha eza döletlerning bu xildiki qanun nizamlargha xilapliq qilish saheside eng köp közge chéliqidighini insan heqliri jehettiki depsendichilik bolup hésablinidu. Mutexessislerning körsitishiche, bu jehette her da'im xelq'arada tenqidke uchraydighan döletlerning biri b d t ning xewpsizlik kéngishige eza besh döletning biri bolghan xitay iken.

27-Séntebir kechqurun washin'gtondiki erkinlik sariyida ötküzülgen “Insan heqlirining yüksilishi: b d t we xitay” témisidiki muhakime yighinida mana mushu mesile nuqtiliq muhakime qilindi. Muzakirige riyasetchilik qilghan jorj tawn uniwérsitétining tetqiqatchisi mark lagén aldi bilen söz élip xitayning b d t diki pewqul'adde ornigha qarimastin xitay teweside insan heqliri depsendichilikige süküt qiliwatqanliqi, emma xelq'arada öz abruyining chüshüp ketmesliki üchün bu xil insan heqliri depsendichilikining tashqi dunyagha ashkara bolup kétishidin endishe qilidighanliqi, bu xil ehwaldin saqlinish üchün xitay hakimiyitining barliq wasitilerdin paydilinip adwokatlar we insan heqliri himayichilirini teqib qiliwatqanliqini tilgha aldi. Uning qarishiche mushundaq ehwalda b d t ning xewpsizlik kéngishige hemde insan heqliri kéngishige eza bolghan xitaydek bir dölette körülüwatqan bu xil hadisini qandaq chüshinish tolimu muhim iken.

Yighinda söz qilghuchilar birdek xitayning b d t insan heqliri komitétining ezasi bolup turuqluq bu xildiki yétekchilik rolini insan heqlirini qoghdash jehette qandaq jari qilduruwatqanliqi heqqide toxtaldi. Xitay démokratchilirining közge körün'gen wekillirining biri, “Puqralar küchi” teshkilatining re'isi doktor yang jyenli bu heqte söz qilip, özining xitayda qolgha élinish we qamaqqa höküm qilinish jeryanigha birleshtürgen halda xitayning b d t tüzüp chiqqan insan heqlirini qoghdash heqqidiki toqquz xil shertnamining altisige imza qoyghanliqini, shuning bilen birge b d t insan heqlirini qoghdash aliy komitétining ezasi ikenlikini, emma omumi jehettin xitay dölitining öz tewelikide qiliwatqanlirigha nezer salghanda insan heqlirining sansizlighan nuqtilar boyiche depsende qilinishi hemde bu ehwallarning tashqi dunyadiki insan heqliri teshkilatlirigha dégendek melum bolmaywatqanliqini bayqash mumkinlikini tekitlidi. Uning qarishiche, insan heqlirini depsende qilishta dunyagha “Ülge” boluwatqan döletlerni b d t insan heqliri komitétigha eza qilip teyinlesh bu jehettiki yene bir chong mesile hésablinidiken, xitay döliti bolsa mana mushundaq layaqetsizlikining eng tipik bir misali iken. Aldinqi qétimmu tibetler, Uyghurlar, mongghullar qatarliq xitay bolmighan milletlerdin on mingdin artuq kishi imza qoyup,xitayning b d t insan heqliri komitétigha ezaliqqa saylinishigha qarshi imza toplighan, xelq'aradimu bir milyondin artuq kishi bu xildiki ochuq xetke imza qoyghan, emma mushundaq ré'alliqqa qarimay xitay yenila mezkur komitétqa eza bolup saylan'ghan.

Uning qarishiche, xitay tewelikidiki sansizlighan puqralar omumyüzlük rewishte b d t ni chong bilidiken, shundaqla uni amérikigha oxshash qudretlik gewde, insan heqlirini depsende qilishqa da'ir herqandaq dewa desturni adil bir yaqliq qilalaydu dep chüshinidiken, emma b d t ning alaqidar shertnamiliri xitayning dölet menpe'itige taqilip qalghanda xitay buni xalighanche bir yaqqa qayrip qoyidiken.

Yighin ariliqida biz b d t teshkilatlirining xitaydiki roli tolimu cheklik boluwatqan ehwalda Uyghurlar diyaridiki qarshiliq heriketlirining térrorluqqa baghlinip basturuluwatqanliqini, b d t ning insan heqliri teshkilatlirining bu mesililerni qandaq chüshinishi lazimliqini sorighinimizda yang jyenli mundaq dédi:
“Shinjangdiki milletler munasiwiti hazir bekmu jiddiyliship kétiwatidu. Bu xil jiddiylikning asasliq sewebi xitay hökümiti Uyghurlargha qarita yolgha qoyuwatqan xata siyasetlerdur. Ular hazir aldamchiliq, parchilash we bashqa wastilardin paydilinip Uyghurlargha taqabil turuwatidu. Shuning bilen birge xelq'arada Uyghurlarning obrazini xunükleshtürüp, ularni térrorchi qilip körsitishke tirishiwatidu. Iqtisadiy jehette talan-taraj qilish bilen birge siyasiy jehette ulargha zorluq qiliwatidu. Mana mushular del Uyghurlardiki qarshiliqning tüp sewebliri. Mushu xildiki qarshiliqlarmu xitay hökümitini yéngi bir siyaset tüzüp chiqish heqqide oylinishqa qadir bolalmidi, eksiche xitay hökümiti téximu shiddet bilen Uyghurlarni basturuwatidu. Mushundaq ehwalda tebi'iyki milletler munasiwiti téximu yamanlishidu. Biz bayatin tilgha alghan b d t ning terkibide insan heqliri komitéti bar. Mezkur komitétning her qétimliq yighinida nawada biraw xitayning shinjangda yolgha qoyuwatqan siyasetliri heqqide söz qilsa, xitay hökümiti derhalla buninggha reddiye béridu. Yene bir yaqtin bügün biz toxtilip ötken ten jazasigha qarshi turush xelq'ara teshkilati her qétim xitaydiki ten jazasi we qiynaqlar heqqide doklat teyyarlighanda xitay dölitining wekili da'imla bu ish toghrisida éghiz achmasliq, shinjang mesilisini tilgha almasliq heqqide madara qilidu. Chünki xitay izchil halda özlirining insan heqliri depsendichilikining b d t yighinlirida otturigha chiqip qélishidin endishe qilidu, shinjangdek rayonlardiki depsendichilikning pash bolup qélishidin téximu qorqidu.”

Insan heqlirini közitish teshkilati xitay bölümining mudiri sofi richardson yighinda söz qilip, xitayning b d t teshkilatlirining xitay tewesidiki pa'aliyetlirini qattiq teqib astigha alidighanliqini, bezi xelq'araliq teshkilatlarning xitaydiki pa'aliyetliri xitaydiki yerlik qanunlarning cheklimisi tüpeylidin öz rolini jari qildurushqa amalsiz qalidighanliqini, mushu sewebtin xitaydiki tibet yaki Uyghurlargha oxshash “Az sanliq” milletlerning asanla insan heqliri depsendichilikining qurbanliri bolup kétidighanliqini otturigha qoydi. Uning qarishiche, xitay dölitidiki asasliq millet bolghan xitaylarning insan heqlirining depsende qilinishi mushu xildiki cheklimiler tüpeylidin b d t ning xitaydiki teshkilatlirining xizmet küntertipige élinmighan yerde Uyghurlar diyarida pat-pat yüz bériwatqan toqunushlarning tilgha élinishi téximu qiyin iken.

Yighin axirida biz sofi richardsondin Uyghurlar diyaridiki insan heqliri depsendichilikliridin gherb dunyasi, jümlidin b d t qaysi derijide xewerdar ikenlikini sorighinimizda u buningda köp xil cheklimilerning mewjutluqini tekitlep mundaq dédi:
“Méningche shinjangdiki Uyghurlar, islam dini, Uyghur tili we medeniyet pa'aliyetliri nishan qilin'ghan uzun'gha sozulghan kemsitish hadisiliri Uyghurlarda xewpsiresh tuyghusini peyda qilghan dések xata ketmeydu. Mesilining yene bir teripi shuki, shinjangdiki yerlik da'iriler hemde merkiziy hökümet bu xildiki kemsindurghuch siyasetlerning mewjutluqini addiyla ret qilip kéliwatidu, yerlik ahalini ghemge séliwatqan bu hadisiler heqqide obdanraq oylinip béqish bolsa ularning xiyalighimu kelmeywatidu. Buning bilen kishiler ma'aripta qaysi tilda sözlishishni yaki diniy étiqad hoquqlirini qachan hemde qaysi shekilde jari qildurushni, shundaqla öz en'enilirini qaysi shekilde dawam ettürüshni bilelmey ganggirap qéliwatidu. Shuning üchün u rayondiki insan heqlirining hali bekmu xarab. Shuning üchün bular merkiziy hökümetni özlirining mezkur rayonda yürgüzüwatqan köpligen siyasetlirini qaytidin tüzüp chiqishqa jiddiy ündewatqan mesililerdur.”

Yighin axiridiki so'al sorash basquchida b d t ning xitaydiki rolini kücheytish heqqide gherb ellirining némilerni qilalishi mumkinliki heqqide erkin munazire bolup ötti. Yighin'gha washin'gtondiki bir qisim tetqiqatchilar hemde xitaydiki insan heqlirige qiziqquchi shexsler qatnashti.