Xarward uniwérsitétidiki ilmiy muhakime yighinida Uyghurlar mesilisi muzakire qilindi

Xarward uniwérsitétidiki échilghan ilmiy muhakime yighinidin körünüsh.

Amérikaning boston shehirige jaylashqan xarward uniwérsitétida ötküzülgen ilmiy muhakime yighinida xitaydiki tibet we Uyghurlar mesilisi üchün ayrim muhakime zali ajritilghan bolup, buningda xitaydin kelgen hemde amérikada xizmet qiliwatqan alaqidar mutexessisler öz maqalilirini oqup ötti.

Yer shari miqyasida dunya ilim-pen sewiyisining eng aldinqi pellisige wekillik qilghuchi aliy mekteplerning biri bolghan xarward uniwérsitétining ilmiy shöhriti yalghuz tebi'iy pen sahesidila emes, yene ijtima'iy penlerge da'ir izdinishlerdimu öz eksini tapqan. Mana mushu qatarda alahide tilgha élishqa erziydighan mawzularning biri amérikaning eyni waqitlardiki “Soghuq urush” istratégiyisining éhtiyaji sewebidin 1955-yili xitayni asasiy tetqiqat obyékti qilghan “Sherqiy asiya xitay tetqiqat merkizi” ning qurulushidur. Mezkur merkez 70-yillarning axirliridin bashlap uning tunji mudiri jon fayrbenkning nami boyiche “Fayrbenk xitay tetqiqat merkizi” dep atilip kelmekte. Shuningdin buyan mezkur merkez izchil halda xitaygha alaqidar témilar boyiche xelq'araliq ilmiy muhakime yighinini uyushturush, tetqiqat témilirini tamamlash,amérika we yawropadiki alaqidar mutexessisler we oqughuchilarni tetqiqat xirajiti bilen teminlesh, shundaqla eng yéngi tetqiqat netijilirini neshr qildurush qatarliq xizmetlerni ishlesh arqiliq xitay tetqiqatida dunyawi miqyada serkilik rolini oynap kelmekte. Yéqinda “Fayrbenk xitay tetqiqat merkizi” özining qurulghanliqining 60 yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen zor kölemlik ilmiy muhakime yighini achti.

Ikki kün dawam qilghan mezkur ilmiy muhakime yighinida xitayning hazirqi siyasiy, iqtisadiy, medeniyet, muhit, jem'iyet, amérika-xitay munasiwiti we xitaydiki milletler mesililiri qatarliq sahelerdiki eng nazuk nuqtilar boyiche amérika we dunyaning bashqa jayliridin kelgen mutexessisler özlirining mushu sahediki eng yéngi tetqiqat netijilirini köpchilik bilen ortaqlashti. Yighinning échilish murasimida fayrbenk xitay tetqiqat merkizining hazirqi mudiri maykil sonyi söz qilip, mezkur tetqiqat merkizining atmish yilliq musapisini eslep ötti. Shuning bilen birge 1950-yillardiki omumiy tetqiqat yönilishining hazirqidek ré'al mesililer heqqidiki izdinishlerge yötkelgenlikini, buning xitay dölitining bundin kéyinki ehwalini tetqiq qilishta téximu emili rol oynaydighanliqini bildürdi.

Bu qétim témilar boyiche ajritilghan muzakire guruppilirining biri “Xitaydiki tibet we Uyghur milletliri” bolup, xarward uniwérsitéti ichki asiya we altayshunasliq komitétining mudiri lé'onard wandérkayp guruppa muzakirisige re'islik qildi. Yighinda xitaydin we amérikaning bashqa jayliridin kelgen alimlar xitayning tibettiki diniy we medeniyet siyasetliri élip kelgen selbiy aqiwetler heqqide toxtaldi.

Mezkur guruppa muzakirisige sunulghan maqalilerdin biri amérika loyola uniwérsitétining oqutquchisi rayan samning “Uyghurlarning xitayda az sanliq millet bolup qélishi” serlewhilik doklati boldi. Rayan sam xarward uniwérsitétida Uyghur tarixshunasliqi boyiche doktorluq unwani alghan bolup, “Uyghur tarixidiki ulughluq musapiliri” namliq eser yéqinqi on yil ichide yoruq körgen Uyghur tarixigha da'ir eserler ichide alahide orun tutidu.

Rayan sam bu qétimqi doklatida Uyghurlarning xitay teweside “Az sanliq millet” dep atilishi hemde buninggha alaqidar mesililer heqqide toxtaldi. Uning qarishiche, Uyghurlarning millet süpitide mewjut bolushi heqqide köpligen maqaliler yézilghan bolsimu, herqachan ularning namigha qoshulup ishlitilidighan “Az sanliq” dégen süpet heqqide héchqanche tetqiqat yoruqluqqa chiqmighan. U hazir “Az sanliq millet” dep atilidighan Uyghurlarning emeliyette ötken birnechche esirde “Alte sheher” dep atilip kelgen tarim wadisida yashap kelgen asasliq millet ikenlikini, bu rayonning hazir “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” dégen naminingmu shu jaydiki asasliq millet bolghan Uyghurlar sewebidin otturigha chiqqanliqini, bu rayonning xitayning bir qismi bolup qélishi 1759-yilidiki manju istélasining netijisi ikenlikini eskertip ötti.

Rayanning qarishiche, Uyghurlarni “Az sanliq millet” dep atash Uyghurlar rayonidiki kishilerni heyran qalduridighan hadisilerdin biri. Chünki uning biwasite dala tekshürüshliri netijisidin bayqishiche u qeshqer we xoten qatarliq bostanliqlar tarqalghan yönilishke, yeni jenubqa sürülgenséri Uyghurlar bilen xitaylarning ashu rayonlardiki ghayet zor nopus perqi mana men depla ashkara bolidu: bu rayonlarda Uyghurlar herqachan asasliq millet süpitide közge chéliqidu. Bu hal manjular mezkur rayonni yéngi ishghal qilghan mezgillerdimu shundaq bolup, u waqitlarda Uyghurlar barliq ölchemler boyiche hésablighandimu mutleq halda bu rayondiki asasliq millet bolghan.

Halbuki uning qarishiche hazirqi waqitta Uyghurlarni tetqiq qilghuchi chet'el mutexessislirining Uyghurlar heqqidiki tetqiqatta “Az sanliq millet” dégen atalghuni ishlitishi hemmidin bekrek ghelite hadisidur. Uningche, bu xil hadisining otturigha chiqishigha ashu alimlarning dala tekshürüshi üchün ürümchi qatarliq merkiziy sheherlerni talliwalghanliqi, yene kélip bu xildiki sheherlerde xitay nopusining köp sanliqni igilishi sewebchi bolghan. Derweqe in'gliz tilidiki “Az sanliq”  (minority)  dégen menidiki söz ularning san jehette azliqini emes, belki hoquq jehettiki igiligen salmiqini körsitidu. Emma bu söz hazir chet'el tilliridiki eserlerde bu sözning xitay tewesidiki “San jehette az sanliq” dégen uqum menisi boyiche istémal qiliniwatidu.

Rayan bu jehette hés qilghan yene bir nuqta shuki, Uyghurlarning hökümetke bolghan her xil naraziliq keypiyatliri 2009-yilidin ilgiri asasen hökümetning özini nishan qilghan bolsa, 2009-yildin kéyin Uyghurlar bilen xitaylarning yirikleshken munasiwetliri asasiy jehettin étnik terkibni asas qilishqa yüzlen'gen. Uningche bu hal ademni nahayiti endiktüridu.

Mana mushu hadisiler omumliship kélip xitayda “Xitayning herqaysi az sanliq milletlerge qaratqan siyasetliride héchqandaq mesile yoq. Mesile herqaysi az sanliq milletlerning qalaqliqi we nadanliqi” da deydighan bir tereplime qarash otturigha chiqqan. Hökümetning kemsitish xaraktéridiki siyasetliri, siyasiy jehettiki hoquqsizliq bolsa herqaysi “Az sanliq milletler” ning dindarliq halitining zamaniwiliqqa qarshiliq körsitishi qilip teswirlen'gen. Shuning üchün aliy rehberlikning qarishiche xitayda “Üch xil küchler” ning parakendichilikidin bashqa milliy mesile mewjut emes.

Yighinda alaqidar kishiler bir qisim so'allarni bergen bolup, yighin qatnashquchiliri özlirige tonushluq bolghan da'ire boyiche tégishlik jawab berdi. Yighin'gha oqughuchilar we xitay mesililirige qiziqquchi kishiler ishtirak qildi.