Biryussél höriyet uniwérsitéti yawropa uniwérsitétlirini tutqundiki Uyghur ziyaliyliri heqqide inkas qayturushqa chaqirdi

Xitayning ma'arip, medeniyet we ilmiy sahediki Uyghur serxillirini keng kölemde tutqun qilip, ulargha ölüm jazasi yaki qamaq jazasi bérishi we shundaqla yighiwélish lagérlirigha qamishi yawropadiki libéral uniwérsitétlarning biri bolghan biryussél höriyet uniwérsitétining qattiq inkasini qozghighan.

Mezkur uniwérsitét ötken hepte resmiy bayanat élan qilip, xitay hökümitining teqib qurbanlirigha aylan'ghan Uyghur uniwérsitét xadimlirigha hemdemde bolidighanliqi, yawropadiki bashqa uniwérsitétlarni xitayning dölet ichi we sirtidiki Uyghur ziyaliylirigha hésdashliq qilishqa we xitayning herikitini ashkara tenqid qilishqa chaqiridighanliqini bildürgen. Biryussél höriyet uniwérsitéti xitay hökümitining ma'arip we ilmiy sahediki Uyghur serxillirini tutqun qilishigha inkas qayturghan tunji gherb uniwérsitétidur.

Xitay hökümitining Uyghur ziyaliylirini keng kölemde tutqun qilishi gherb uniwérsitétliridiki Uyghurshunaslar, xitayshunaslar we her sahediki tetqiqatchilarning eyiblishige uchrighan bolsimu, lékin bu eyibleshler peqetla ularning shexsiy meydanigha wekillik qilip kelgen idi. Biryussél höriyet uniwérsitéti élan qilghan bayanatida xitayning 2016‏-yildin béri Uyghur rayonida élip barghan basturushlirida bir milyondin artuq ademning qanunsiz tutqun qilinip, “Özgertish” lagérlirigha qamilishigha seweb bolghanliqi, “Tehdit astidiki alimlar” teshkilatining doklatida körsitilgendek tutqunlarning ichide nurghun sandiki Uyghur akadémiklirining barliqini bildürgen.

Biz charshenbe küni biryussél höriyet uniwérsitétigha téléfon qilip, ularni ziyaret qilishni oylashqan bolsaqmu, biraq téléfonimizni alidighan adem chiqmidi. Gherbtiki bezi uniwérsitét xadimlirining ilgiri sürüshiche, gherb uniwérsitétlirining Uyghur akadémiklirining tutqun qilinishigha naraziliq bildürüshining ehmiyiti zor iken. Amérikidiki kornil uniwérsitétining insanshunasliq penliri proféssori magnus féskasyö charshenbe küni ziyaritimizni qobul qilghanda biryussél höriyet uniwérsitétining bayanatigha baha bérip, erkin pikir qilishning uniwérsitétlarning yadroluq idiyewi prinsipi ikenlikini bildürdi.

Magnus féskasyö mundaq deydu: “Uniwérsitétlarning shinjangda Uyghur we bashqa az sanliq millet ilmiy xadimlirining tutqun qilinishigha qarshi söz qilishi we özlirining endishilirini ipadilishi intayin muhim. Buning muhimliqidiki seweb erkin pikir qilish uniwérsitétlarning yadroluq idiyewi prinsipi. Eger erkin pikir qilish tosqunluqqa uchrisa, cheklense yaki men'i qilinsa bu orunni uniwérsitét déyishke bolmaydu. Shunga, méning nuqti'inezirimde buning uniwérsitétlardiki tetqiqat erkinlikini qoghdash jehette muhim ehmiyiti bar. Eger bizning meslekdashlirimizning bu hoquqining ret qilin'ghanliqini körsek biz derhal buninggha qarshi ipade bildürüshimiz kérek.”

Proféssor féskasyöning qarishiche, biryussél höriyet uniwérsitétining Uyghur akadémiklar mesilisidiki pozitsiyesi mezkur uniwérsitét bilen cheklinip qalmasliqi kérek. U gherbtiki bashqa uniwérsitétlarningmu biryussél höriyet uniwérsitéti bilen birdek pozitsiye élishi kéreklikini bildürdi.

Magnus féskasy'ö mundaq deydu: “Men biryussél höriyet uniwérsitétining bayanatini qarshi alimen. Men bashqa uniwérsitétlarningmu uninggha oxshash yol tutushini ümid qilimen. Biz hazir xitayning shinjang rayonida yüz bériwatqan bir krizisqa shahit boluwatimiz. Buningda nurghun yerlik xelqlerdin bolghan akadémiklar zerbe bérish nishanigha aylinip, sizge melum bolghan usullarda jazalanmaqta. Bu akadémiklar yollan'ghan lagérlar qanun sirtidiki orunlardur. Shuninggha ishinimenki, bu hadise Uyghur akadémiklar mesilisining jiddiyitini kücheytmekte.”

Biryussél höriyet uniwérsitétining bayanatida bu akadémiklargha héchqandaq ashkara sot échilmighanliqi, rayondiki uniwérsitétlarning chet'el tetqiqatchilirigha gheyriy resmiy taqalghanliqini bildürüp, firansiye, gollandiye we bélgiyelik kesipdashlirining aktip heriketke ötkenlikini bildürgen. Bayanatta yene mezkur uniwérsitétning pikir we akadémik erkinlikke bolghan tewrenmes meydani tekitlinip, mundaq déyilgen: “Biryussél uniwérsitéti yene bélgiye we yawropadiki bashqa uniwérsitétlarni xitayning ichi we sirtidiki Uyghur akadémikliri duch kéliwatqan teqibni tenqid qilishqa, bu arqiliq ulargha hemdemde bolushqa chaqiridu. Shinjang we uning sirtidiki uniwérsitétlarda ghayib bolghan kesipdashlirimizgha a'it uchurlarning hemmisi ishenchlik. Buninggha süküt qilish kesipdashlirimizning qolgha élinishi we türmige tashlinishini qulaylashturidu. Shunga biryussél höriyet uniwérsitéti bilim we ilim-pen erkinliki namidin bu sükütni buzup tashlap, siyasiy da'iriler berpa qilghan idé'ologiyelik ramkidin qutulushqa, biryussél höriyet uniwérsitétining qelbidin orun alghan kishilik hoquq qimmet qarishida ching turushqa ilhamlanduridu.”

Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qarishiche, xitay hökümiti Uyghurlargha qarita ottura esirde qollinilghan mustebit siyasiy mu'amilini qollanmaqtiken. “Ilham toxtini qollash guruppisi” ning qurghuchisi, gérmaniyede turushluq Uyghur pa'aliyetchi enwer jan ependi xitay medeniyetlik döletler qataridin orun almaqchi bolsa, aldi bilen pikir we söz erkinlikige hörmet qilishi kéreklikini bildürdi.

Uning qarishiche, biryussél höriyet uniwérsitétining bayanati xitayning Uyghur rayonidiki depsendichilikining gherb pikir we chüshenche dunyasini bi'aram qilishqa bashlighanliqi we ularning buninggha bolghan naraziliqning küchiyiwatqanliqini körsitidiken.

Amérika kornél uniwérsitéttiki proféssor magnus féskasyöning qarishiche, gherb uniwérsitétlirining Uyghur rayonidiki weziyetke qarita qandaq konkrét tedbir élishi bir az murekkep mesile iken. Lékin u gherb uniwérsitétlirining xitay bilen hemkarlashqanda nahayiti diqqet qilishi kéreklikini bildürdi.

Proféssor féskasyö mundaq deydu: “Méning kesipdashlirimning ichide nurghun kishiler xitay uniwérsitétliridiki kesipdashlirimiz bilen munasiwitimizni üzmeslikimiz kérek, biz öz ara ilim almashturush we hemkarliq programmilirini dawamlashturushimiz kérek, dep qaraydu. Lékin men biz intayin diqqet qilishimiz, hemkarliq programmilirining qandaq programma we uning qandaq menpe'et yetküzidighanliqini diqqet bilen közitishimiz kérek, deymen. Mesilen, yéqinda xitay uniwérsitétliri bilen bolghan bundaq ilim almashturush programmilirigha tetqiqatchi dégen namda herbiylerning ishtirak qilghanliqi ashkarilandi. Hetta ularning qiliwatqini erkin tetqiqat üchün emes, belki herbiy meqset üchün bolsimu, lékin gherbtiki uniwérsitétlar ularni tetqiqatchi dep qobul qilghan.”

Biryussél höriyet uniwérsitétining bayanati ushbu uniwérsitétning xitay bilen bolghan buningdin kéyinki hemkarliqigha qandaq tesir körsitidighanliqi melum emes. Biryussél höriyet uniwérsitéti xitaydiki uniwérsitétlar bilen qoyuq munasiwiti bar gherb aliy bilim yurtlirining biri. 2015‏-Yili xitaydiki xu'adong uniwérsitéti (sherqiy xitay uniwérsitéti) mezkur uniwérsitét bilen hemkarliq munasiwiti ornitip, mezkur uniwérsitétta kungzi instituti qurghan iken.