Tetqiqatchilar dunya jama'etchilikini Uyghur diyarida qurulghan yighiwélish lagérlirini taqashqa yardem qilishqa chaqirdi

Muxbirimiz jüme
2018.11.26
mihrigul-washington-yighin-guwahliq.jpg Xitayning lagér we türmiliridiki türlük qiynashlargha shahit bolghan méhrigül tursun guwahliq bermekte. 2018-Yili 26-noyabir, washin'gton.
RFA

Bügün, yeni 26-noyabir küni washin'gtondiki amérika döletlik axbarat kulubida dunyaning herqaysi jayliridin teshkillen'gen Uyghur we ottura asiya tetqiqati sahesidiki bir türküm tetqiqatchilar wekillirining birleshme axbarat élan qilish yighini ötküzüldi.

Ular bayanatida dunyadiki döletlerni, xelq'araliq teshkilatlarni we ilmiy organlarni türlük usullar arqiliq xitay hökümitige bésim ishlitishke chaqiriq qildi. Shuning bilen bir waqitta yene ularni özlirining emeliy herikiti arqiliq xitayning Uyghur diyarida qurghan we milyonlighan insanlarni qamiwalghan yighiwélish lagérlirini taqashqa mejburlashqa dewet qildi.

Axbarat élan qilish yighinda dunyaning herqaysi jayliridin kelgen 9 artuq alim-tetqiqatchi bir yerge jem bolup, xitayning bir milyondin artuq Uyghur we bashqa türkiy tilliq milletlerni yighiwélish lagérlirigha qalmighanliqini qattiq eyiblidi. Ular axbarat yighinida élan qilghan birleshme imzaliq bayanatida döletler, shirketler we uniwérsitét qatarliq ilim organlirini xitay Uyghur qatarliq milletlerge séliwatqan misli körülmigen derijidiki zulumlargha jiddiy inkas qayturushqa chaqirdi.

Axbarat élan qilish yighinda jorj washin'gton uniwérsitéti proféssori shan wébérts, rus holman téxnologiye uniwérsitéti proféssori timoty gros, en'gliye newkasil uniwérsitéti oqutquchisi jo'an simit finly, washin'gton shtatliq uniwérsitéti tetqiqatchisi derin baylér, agusta uniwérsitéti proféssori sandérayn katris, awstraliye döletlik uniwérsitéti dotséntni maykél klark, indi'ana uniwérsitétida oquwatqan doktirant kandidati elis andérson, kagoshima uniwérsitéti tetqiqatchisi seyji nishihara, firansiye döletlik sherqshunasliq instituti tetqiqatchisi dilnur reyhan qatarliq tetqiqatchi alimlar we xitay lagérliridin térik qutulup chiqqan shahit méhrigül tursun qatarliqlar söz qildi.

Yighinda aldi bilen sözge chiqqan shan robérts birleshme bayanatni oqup ötti we xitay hökümiti Uyghur diyarida yolgha qoyghan atalmish qayaqta terbiyelesh lagérliri we uning nöwettiki ehwali heqqide chüshenche berdi we alimlarning teklipini oqup ötti.

Dunyaning herqaysi jayliridiki Uyghur weziyitige yéqindin köngül bölgen 26 dölettiki 278 alim-tetqiqatining imzasi bilen élan qilin'ghan mezkur bu bayanatta mundaq déyildi: “Xitay, shinjang Uyghur aptonom rayoni, merkiziy asiya we dunyadiki shuninggha munasiwetlik rayonlarni tetqiq qilidighan alimlar bolush süpitimiz bilen bu weziyettin qattiq endishilenduq. Biz bu bayanatni élan qilish arqiliq mezkur mesilidin qattiq endishe qiliwatqanliqimizni ipadilesh bilen birge dunya jama'etchilikini xitay shinjang Uyghur aptonom rayonida yürgüzüwatqan éghir derijidiki kishilik hoquq depsendichiliki hemde yerlik medeniyetke qarishi gherezlik élip bériliwatqan hujumlargha qarita heriket qollinishqa chaqirish”.

Bu qétimi axbarat élan qilish yighinidiki özgichilik bolsa, yighinda söz alghan her bir tetqiqatchining özi bilidighan, emma nöwette lagérlargha élip kétilgen birdin Uyghurning hékayisini tesirlik shekilde anglitishi boldi.

Bularning arisida derin baylér nöwette namelum bir tutup turush ornida iztirap chékiwatqan Uyghur folklor tetqiqatchisi doktor rahile dawut xanimning hékayisini bayan qildi. Timoty gros bolsa, bu yil yanwardin bashlap lagérlargha bengit qilin'ghan meshhur Uyghur zhurnalist qurban mamontni tilgha alghandin kéyin özi turpanda turghan mezgilde öyide méhman bolghan, kéyin lagérgha élip kétilgen 62 yashliq Uyghur ana sayit nyazxanning hayati we uning tutulush jeryanlirini anglatti.

Yighinda shan robérts, derin baylér, timoty gros qatarliqlar söz qilip bolghandin kéyin, guwahliq bergüchi méhrigül tursun sehnige chiqti, hemde salam we teshekkürliridin kéyin, til mesilisi tüpeyli özining bayanatini Uyghur kishilik hoquq pa'aliyetchisi irade jélilgha oqup bérishke hawale qildi.

Uning bayanati oquluwatqanda yighin sehniside olturghan bir qisim tetqiqatchilar bolupmu indi'ana uniwérsitéti doktururanti elis andérson xanim köz yashlirini tutalmay qaldi. Yighin qatnashquchiliri arisidimu yighlap ésedigen awazlar anglinip turatti.

Elis andérson xanim yighin sehniside köz yashlirini tutalmighanliqidiki sewebler heqqide toxtilip mundaq dédi:
Bügünki pa'aliyetke Uyghur ziyaliylar enjümenining qurghuchisi we yétekchiliridin biri bolghan memtimin elamu awstraliyedin kélip qedem teshrip qilghan idi. Uning bildürüshiche, mezkur pa'aliyetni Uyghur ziyaliylar enjümeni we jorj washin'gton uniwérsitéti proféssori shan wébérts qatarliqlar birliship uyushturghan. U, bu yighinning teshkillinishi we yighinning omumiy ehwali heqqide toxtaldi.

Axirida ziyaritimizni qobul qilghan proféssor shan robérts bu yighin ariliq bashqilarning, bolupmu axbarat sahesining diqqitini Uyghur diyarida kölemleshken lagér mesilige téximu jelp qilish meqsitige yetmekchi bolghanliqini bildürdi.

Bu qétimqi yighin'gha roytérs agéntliqi we eljezire qatarliq nopuzluq axbarat agéntliqlirini öz ichige alghan bir nechche axbarat orgini muxbir ewetken idi.

26-Noyabir amérika döletlik axbarat kulubida ötküzülgen axbarat élan qilish yighini “Xitayning Uyghurlarni kölemlik tutqun qilishi” témisida uyushturulghan ikki künlük pa'aliyetning birinchi böliki bolup, pa'aliyetning ikkinchi böliki 27-noyabir jorj washin'gton uniwérsitétida toluq bir kün dawam qilidu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.