Tetqiqatchilar xitayning lagér heqqidiki teshwiqatigha küchlük rewishte reddiye berdi

Kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri diréktori soféy réchardson xanim sözde. 2018-Yili 27-noyabir. Washin'gton, amérika.

Jorj washin'gton uniwérsitéti proféssori shan roberts ependim sözde. 2018-Yili 27-noyabir. Washin'gton, amérika.

Mérika rus holman téxnologiye uniwérsitéti proféssori timoty gros ependim sözde. 2018-Yili 27-noyabir. Washin'gton, amérika.

Xitay Uyghur diyarida kölemleshtürgen atalmish “Qayta terbiyilesh merkezliri” siyasitini perdazlap körsitishni kücheytken mezgilde, xitay we Uyghur tetqiqatidiki nopuzluq shexsler amérika paytextige yighilip, xitayning tetür teshwiqatigha küchlük rewishte reddiye berdi. Ular birdek halda nöwette Uyghur qatarliq milletler uchrawatqan zulumlargha qarshi sözleshning wijdaniy mejburiyiti ikenlikini bildürüshti.

“Xitayning Uyghurlarni kölemlik tutqun qilishi” témisida ötküzülüwatqan pa'aliyetning 2-böliki 27-noyabir ilmiy muhakime sheklide dawam qildi. Yighinning 1-bölikide yeni 26-noyabir tetqiqatchi-alimlar birleshme bayanat élan qilghan we dunya jama'etchilikini Uyghur diyarida qurulghan yighiwélish lagérlirini taqashqa yardem qilishqa chaqirghan idi.

Jorj washin'gton uniwérsitétida ötküzülgen pa'aliyette dunyaning her qaysi jayliridin kelgen 10 din artuq alim-tetqiqatchi we kishilik hoquq pa'aliyetchiliri Uyghur diyarining nöwettiki weziyiti we lagér mesilisini özliri toplighan matériyallargha asasen chüshendürüp ötti.

Ilmiy muhakime yighini 4 bölümge bölüp orunlashturulghan bolup, her bir bölüm birdin mezmun'gha merkezleshken.
Yighinning échilish murasimida yighini bash bolup teshkilligüchiliridin biri shan robérts yighinning tertipini tonushturup ötti we yighinning meqsiti heqqide toxtilip mundaq dédi: “Biz yighin axiridiki yumilaq üstel söhbitide dunya jama'etchiliking mezkur mesilige qayturghan inkasi we köpinche Uyghurlar “Sherqiy türkistan” dep ataydighan rayon yeni shinjang Uyghur aptonom rayonining nöwettiki weziyitini özgertish mumkinchiliki bolghan bezi mesilerni muzakire qilimiz.”

Yighinning birinchi bölümi “Qayta terbiyilesh lagérliri” heqqidiki delil ispatlar témisida dawam qildi.

Buningda, kishilik hoquqni közitish teshkilati asiya ishliri diréktori soféy réchardson, amérika rus holman téxnologiye uniwérsitéti proféssori timoty gros, yaponiye kagoshima uniwérsitéti tetqiqatchisi séyji nishixara qatarliqlar söz qildi.

Aldi bilen sözge chiqqan timoty gros xitay Uyghur élide yolgha qoyghan atalmish “Qayta terbiyilesh merkezliri” ning xitay kommunistlirining milliy siyasiti bilen bolghan munasiwitini tarixiy kontékist boyiche chüshendürüp ötti.

U yene xitayning lagérlarning mewjutluqini bir mezgil qattiq ret qilip kelgen bolsimu, emma uning axiri rayonda keng kölemde yighip terbiyilesh tori berpa qilghanliqini étirap qilghanliqi bildürdi.

Séyji nishixara ependim bir iqtisadshunas bolush süpiti bilen natsistlar yehudiylarni qamighan jaza lagérliri bilen xitay kommunistliri Uyghurlarni qamighan yighiwélish lagérlirini sélishturdi we Uyghurlar solan'ghan lagérlarnimu “Jaza lagérliri” dep atidi.

Uning yétishiche, yaponiye bash wezi shinzo abé xitay re'isi shi jinping bilen ötken ayning axiri béjingda körüshüshtin ilgiri dunya Uyghur qurultiyining sabiq prézidénti rabiye qadir xanim shinzo abégha qaritip bir parche xet yollighan we xetni uning terjime qélip bérishini hawale qilghan. U mezkur xettin xitayning 3 milyon Uyghurni qalmighanliqini ögen'gendin kéyin heyran qalghan we Uyghurgha yardem qilish iradisige kelgen.

U sözining axirida millet, dölet, din we tilning sirtida yéngilan'ghan qimmet qarishi bilen bir yéngi dunya berpa qilidighan we insanlar bir birige yardem béridighan purset kelgenlikini bildürdi.

Öz nöwitide sözge chiqqan soféy réchardson xanim kishilik hoquq közitish teshkilatining lagér heqqidiki matériyallarni toplash we delilleshtiki tejribilirini sözlep ötti.

Tetqiqatchi alimlarning sözliridin kéyin, yighinning bu qismi so'al-jawab sheklide dawam qildi. Soféy réchardson xanim “Xitayning nöwette lagérlarda tutup turuluwatqan Uyghurlarni qirip tashlash éhtimalliqi barmu” dégen so'alimizgha jawab bérip: “Bu jawab bérish intayin qéyin bolghan bir so'al. Roshenki men shi jinpingning néme oylaydighanliqini chüshenmeydighan bolghachqa, uning axirqi nishanining néme ikenlikni bilmeymen. Menche xitay hökümiti 1989-yilidiki ‛tyen'enmin qirghinchiliqi‚ din bir nechche sawaq aldi. Buning birinchisi, ademlerni öltürüsh qet'iy zörür bolmisila öltürmeslik. Bolupmu xelq'ara axbarat u yerde qarap turuwatqan shara'itta undaq qilmasliq.”

U jawabi dawamlashturup, xitayning adwokat we bashqa öktichilernimu öltürmey turup jimiqturghanliqini misal qilip ötti we xitayning axirida belki til, din we milliy medeniyet kimlikini bolmighan sün'iy Uyghurlarni keship qilishini közlewatqan bolushi mumkinlikini bildürdi.

Yighinning chüshtin burun'gha orunlashturghan 2-bölümi, qisqa dem élishtin kéyin dawam qildi. Yighinning 3-we 4 bölümliri Uyghur jama'iti teyyarlighan mezzilik chüshlük tamaqtin kéyin öz tertipi boyiche élip bérildi.