Közetküchiler dunyani Uyghur élide ijra qiliniwatqan siyasetlerge qarshi emeliy heriketke chaqirdi
2018.12.24

Xitay hökümiti Uyghur élide nöwette nahayiti éghir siyasiy-idiye özgertish herikiti élip bérip, pütkül Uyghur xelqini “Ikki yüzlimichi”, “Dini esebiy” dégen qalpaqlar bilen lagérgha qamighan bolsa, lagér sirtida qalghan Uyghurlarnimu yuqiri pen-téxnikiliq nazaret sistémiliri we “Qoshmaq tughqan siyasiti” arqiliq 24 sa'et boyiche nazaret qilishni ishqa ashurup, ularni özining xahishi, milliy we dini qimmet qarashliri asasida yashashtin ibaret eng négizlik hoquqliridinmu mehrum qiliwatqanliqi melum.
Amérikiliq antropologiye tetqiqatchisi doktor derrin baylér Uyghur élide yolgha qoyulghan atalmish “Qoshmaq tughqan” siyasiti heqqide yéqinda élan qilghan tekshürüsh doklatida xitay hökümiti teripidin yerlik wilayet we nahiyelerge ewetilgen bu atalmish “Tughqan” larning Uyghurlarni öz öyide nazaret qilip, ularning her bir ish-herikiti, kündilik turmushi we yashash usuli qatarliq eng inchike tereplergiche xatirilep yuqirigha doklat qilidighanliqini, bu melumatlargha asasen Uyghurlarning lagérgha ewetilidighanliqini bayan qilghan idi.
Nurghun közetküchiler nöwette xitay hökümitining Uyghur élide yolgha qoyghan bu tüzümining dunyada téxi bir örniki körülüp baqmighanliqini bildürmekte.
Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq qurulushining tetqiqatchisi hénriy shajéwiski hazir közetküchiler arisida Uyghur élide yüz bériwatqan bu heriketke qandaq isim bérish heqqide oxshimighan pikirler barliqini éytti. Uning bayan qilishiche, “Étnik qirghinchiliq” sözi tilgha élin'ghanda hemme kishi sabiq yuguslawiyede yüz bergen qirghinchiliqni esleydiken. Yeni uningda sérblar shu zémindiki sérb bolmighan milletlerni qirip, ularning ornigha sérblarni yerleshtürgen. Shunga bir qisim közetküchiler xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqini “Medeniyet qirghinchiliqi” dep atawatqan bolup, ular xitay hökümiti pütkül bir Uyghur kimlikini qaytidin belgilep chiqishni niyet qiliwatidu, dep qaraydiken.
Hénriy shajéwéski sözide xitay hökümitining rayonda Uyghurlargha yürgüzüwatqinini tipik bir étnik qirghinchiliqtek körünmisimu, emma uning yuguslawiyedikidin téximu keng kölemlik ikenlikini bildürdi. U sözide “Xitay hökümiti Uyghurlarni Uyghurlar hayatining ijtima'iy, medeniy we iqtisadiy, siyasiy qatarliq nurghun oxshimighan shekildiki orunliridin yötkesh arqiliq ularni bir jem'iyette héchqandaq roli bolmighan bir kimlerge aylandurup qoyushni meqset qiliwatqandek qilidu. Xitay hökümiti jismaniy jehettin yötkeshni xitaylarni Uyghur élige köchürüsh we Uyghurlarni xitay ölkilirige yötkesh arqiliq xéli burunla bashlap bolghan. Shunga menche Uyghur élide yüz bériwatqan étnik qirghinchiliq dégen yuguslawiyediki étnik qirghinchiliqtin bek keng menige ige,” dédi.
Amérikidiki erkinlik sariyining tetqiqatchisi sarah kuk xanimning qarishiche, xitay kommunist hakimiyitining Uyghur élide yürgüzüwatqan siyasitini hazirche “Étnik qirghinchiliq” dep atashqa bolmisimu, emma uning shuninggha aylinish éhtimalliqi intayin chong iken. Sarah kuk xanim bu heqte toxtilip, “Xitay kommunist hakimiyiti yürgüzgen bundaq ménge yuyush, idiye özgertish heriketliri bezi tetqiqatchilarda ‛soghuq qirghinchiliq‚ dégen bir atalghu bilen ipade qilin'ghan. Yeni buningda melum bir guruppa yaki bir millet qirghinchiliqqa uchrimisimu, emma u sistémiliq we nahayiti zalimlarche bolghan bir xil psixik buzghunchiliqtin ötküzülidu. Yeni bu arqiliq ularning jem'iyet qurulmisi buzulidu. Shunga buningdin Uyghurlargha yürgüzülüwatqinining ‛soghuq qirghinchiliq‚ ikenlikini ilgiri sürüshke bolidu,” dédi.
Sarah xanim yene bundaq “Soghuq qirghinchiliq” larning axiri bérip “Issiq qirghinchiliq” dep atilidighan öltürüsh, qetle qilish bilen ayaghlishish éhtimalining intayin yuqiriliqini eskertti.
Hénriy shajéwiski sözide Uyghur élide néme yüz bériwatqanliqi heqqide nurghun nersiler yézilghanliqi, doklatlar élan qilin'ghanliqini, lékin emdi dunya heriketke ötidighan waqit kelgenlikini bildürdi. U sözide, “Dunya döletliri Uyghur mesilisige diqqet qilip, xitayni bu jinayettin toxtitishqa mejburlaydighan bir tedbir élishi kérek. Chünki xitay hökümiti dunyada bir bashlamchiliq rol oynaymen dewatqan, pen-téxnika we iqtisadiy küchke ige bir dölet. Dunya bundaq bir hakimiyetning Uyghurlargha qiliwatqinini we uning kéyin qandaq bir palaketlerge yol achidighanliqini, uning hergizmu Uyghur élidila toxtap qalmaydighanliqini körüp yétishi kérek,” dédi.
Sarah kuk xanim bolsa mesilini yene oxshimighan nuqtidin mulahize qilip, xitay hökümiti Uyghurlarni lagérgha qamashtin ilgiri pütün Uyghurlarning d n a uchurlirini yighip arxiplashturghanliqini nezerde tutqanda Uyghurlarning xitaydiki adem ichki eza tijaritige qurban qilinish éhtimalinimu chetke qaqqili bolmaydighanliqini eskertti. U eger dunya buninggha derhal tedbir almighanda uning Uyghur jem'iyitige béridighan ziyinining intayin éghir bolidighanliqini bildürdi.