Gherb metbu'atliri: Uyghur élida boluwatqanlar xitay hökümiti teshwiq qilghanning eksiche

Muxbirimiz irade
2013.12.25
uyghur-soda-turpan.jpg Kichik tijaret bilen shughulliniwatqan Uyghurlar. 2013-Yili 27-iyun, turpan.
AFP

Xitay hökümitining Uyghur élida yürgüzüwatqan siyasetliri chet'ellerdiki közetküchilerningmu diqqitini tartmaqta. Ular Uyghur élidiki ziyaretliri jeryanida weziyetni közitip, xitay hökümitining Uyghurlarning tili, dini, medeniyitini cheklewatqanliqini, Uyghur élidiki iqtisadiy menpe'etlerdin asasen xitay köchmenlirining behrimen boluwatqanliqini pash qilmaqta. Yéqindin buyan xitay hökümitining Uyghur qatarliq az sanliq milletlerge we öktichilerge tutuwatqan mu'amilisi gherb metbu'atliridiki eng qiziq témilarning biri bolup qaldi.

Xitay hökümiti özining barliq axbarat organlirini ishqa sélip, Uyghur élida yéqindin buyan yüz bériwatqan weqelerni térrorchilarning peyda qilghanliqini, buning xitayning rayonda yürgüzüwatqan milliy siyasiti bilen munasiwetsiz ikenlikini, Uyghurlarning bextlik yashawatqanliqini teshwiq qilmaqta. Emma Uyghur élige barghan chet'ellik közetküchiler bolsa, Uyghur élidiki weziyetning eksiche ikenlikini bildürmekte. Yéqinda Uyghur élida ziyarette bolghan anju stoklos özining Uyghur élidiki körgenlirini “Siyaset mikrafoni” namliq tor gézitide élan qilghan. U aldi bilen, maqaliside Uyghur éligha xitay köchmen yötkesh mesilisi üstide toxtilip, Uyghurlarning öz yurtida az sanliqlar qatarigha chüshüp qalghanliqini, hazir Uyghurlarning nopusining rayonda aran 40 pirsentni igileydighanliqini bildürgen. U Uyghurlar kimlik we medeniyet jehettin ottura asiya we ottura sherq milletlirige yéqin bolsimu, emma hazirqi ürümchi shehirining pütünley xitay pasonida sélin'ghan bir sheher ikenlikini, uning ottura sherqtin bekrek, xitayning sherqiy junggodiki sheherlirige oxshaydighanliqini, 3 milyon nopusqa ige bu sheherningmu 75 pirsent ahalisi xitay ikenlikini bildürgen.

U shundaqla “Shinjang” dégen atalghuning menisining yéngi chégra ikenlikini, emma Uyghurlarning bu zéminni sherqiy türkistan dep ataydighanliqinimu eskertip ötken.

Uning éytishiche, turpan we qeshqer qatarliq jaylar gerche Uyghur medeniyiti yaxshi saqlinip qalghan jaylar dep hésablansimu, emma bu yerlerningmu özgirishtin xaliy bolalmighanliqini, qeshqerde hökümet da'irilirining qedimiy öylerni “Yer tewreshke chidamliq öy qurulushi” qilish üchün chéqip tashlighanliqini yazghan we “Emma beziler, xitay da'irilirining qedimiy öylerni chéqishini Uyghurlarni xitaylashturush qedimini tézlashturush we bu rayonlardiki saqchi kontrolini asanlashturush üchün qilin'ghan bir taktika dep qaraydiken” dep yazghan.

Aptor yene ürümchidiki mezgilide bir qanche aliy mektep oqughuchiliri bilenmu tonushup söhbet ötküzgen bolup, ular bezi chaghlarda özlirining meschitke kirip namaz oqushtin éhtiyat qilidighanliqini, chünki mektep da'iriliri bilip qalsa jazalinidighanliqini éytip bergen.

Aptor maqaliside, xitay hökümitining iqtisadni yaxshilash arqiliq muqimliq yaritish arzusi bilen Uyghur éligha nurghun meblegh salghanliqini, az sanliq milletlerning aliy mektepke ötüsh nomur chékini töwen qilishqa oxshash étibar siyasetlerni chiqarghanliqini, emma buning eksiche, ularning medeniyiti we dinigha bésim qilish arqiliq bu yaxshi siyasetlirinimu yoqqa chiqirip, ikki millet arisida öz-ara ishenmeslik peyda qilghanliqini yazghan. U shundaqla Uyghur élidiki memuriy xadimlarning asasen xitay milliti ikenlikini eskertken.

Yéqinda yene b b s xelq'ara xewerler torida “Xitayning az sanliq milletler heqqidiki burmilan'ghan teshwiqati” mawzuluq bir maqale élan qilin'ghan bolup, maqalining kirish sözide “Xitay hökümiti Uyghurlar we tibetlerning téléwizorda naxsha éytip, usul oynishini xalaydu, emma bashqa ish qilishini xalimaydu” dep yézilghan. Mezkur maqalide, xitay hökümitining herxil bayramliq téléwiziye programmilirida, xitay merkizi téléwiziye qanilining chaghanliq programmisida Uyghur, mongghul, tibet we bashqa milletlerni naxsha éytquzup, usul oynitish arqiliq xitayning köp milletlik dölet ikenlikini teshwiq qilidighanliqini, emma bu sen'et programmilirining emeliyetni eks ettürmeydighanliqini yazghan.

Maqalide kaliforniye pomona institutining oqutquchisi, xitay ishliri mutexessisi dru gledniyning sözige yer bérilgen bolup, u bu heqte toxtilip “Bu arqiliq ular, bir yaqtin keynide qalghan qilip körsitilse, yene bir yaqtin bolsa romantiklashturulup xuddi hazirmu shundaq sap, esli haliti bilen yashawatqandek körsitilidu” dégen. Maqalide aptor Uyghurlar, tibetler we mongghullarning ré'alliqtiki hayatining xitay hökümiti yuqiriqidek teshwiqatlirida körsetkendin tolimu perqliq ikenlikini, Uyghurlar we tibetlerning emeliyette xitay hökümitining siyasitidin qattiq narazi ikenlikini, ularning turmush sewiyisining xitaydikidin chong perqlinidighanliqini, shunga bu rayonlarda dawamliq naraziliq heriketliri yüz bérip turidighanliqini eskertken. Uning Uyghurlargha a'it qismida, Uyghur élida 2009-yili ürümchi weqesi yüz bergenliki, xitay hökümitining Uyghurlar üstidin yürgüzüwatqan milliy kemsitish siyasitining bundaq weqelerge seweb boluwatqanliqi, Uyghurlargha milliy we diniy jehettin bésim qiliniwatqanliqi heqqide melumat bérilgen we xitay hökümitining axbarat wasitiliride Uyghurlarni qandaq tonushturidighanliqi heqqide toxtilip “Xitay axbaratida Uyghurlar bir bolsa térrorchi, bir bolsa naxsha éytip, usul oynashtin bashqa ishqa cholisi tegmeydighan xelqtek körsitilidu” dégen we Uyghur élining mu'awin re'isi shi dagangning Uyghur élida chiqqan bir weqedin kéyin qilghan sözini neqil keltürgen. Shi dagang shu qétimliq sözide “Uyghurlar dégen köngli tüz, méhmandost xelq. Ular méhmanni gösh bérip, haraq bérip, naxsha-usul bilen kütüwalidu” dégen sözni qilghan. Emma aptor sözide, bir qisim Uyghurlar bilen élip barghan söhbetlirini neqil keltürüp turup “Uyghurlar dunyaning Uyghurlarni xitay hökümitining teshwiq qiliwatqandek tonushini arzu qilmaydighanliqi, dunyagha heqiqiy Uyghurning zadi kimlikini tonutushni arzu qilidighanliqi” ni bayan qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.