“Tamlarning arqisida” filimining qoyulush murasimida lagérlar témisi muhakime qilindi

Xitay hökümitining Uyghurlarni basturush herikitining nöwettiki dunya axbaratida eng qiziq témilardin bolushigha egiship, amérikining özidimu bu sahege béghishlan'ghan türlük pa'aliyetler otturigha chiqishqa bashlidi. 20-Séntebir küni washin'gton shehiridiki “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” ning sahibxaniliqida ötküzülgen Uyghur diyaridiki lagérlar mesilisi nuqtiliq muhakime qilin'ghan yighinni ene shundaq pa'aliyetlerning biri déyishke bolidu. Bu qétimqi yighin lagérlarni öz közi bilen körgen üch Uyghur shahitning bayanliri asasida ishlen'gen “Tamlarning arqisida: üch Uyghurning xitaydiki mexpiy "terbiyelesh" lagérliridiki kechürmishliri” témisidiki qisqa höjjetlik filimning tunji meydan qoyulush murasimi bolup, bügünki muhakime yighini shu asasta ötküzüldi.

Bu qétimliq yighinda aldi bilen “Démokratiyeni ilgiri sürüsh fondi” ning re'isi karl gérshman söz élip, dölet bixeterliki we insan heqliri otturisidiki baghlinishning 1970-yilliridiki “Soghuq urush” mezgilidila asasiy téma bolup kelgen hadise ikenlikini, buning emdilikte xitayning yer shari miqyasidiki yéngidin bash kötürgen iqtisadiy küch bolushigha egiship xitaydiki asasiy mesililerning birige aylinip qéliwatqanliqini tekitlidi.

Karl ependining pikriche, nobél tinchliq mukapatigha érishken xitay démokratchisi lyu shyawbo otturigha qoyghan “Xitayning iqtisadiy jehettiki yüksilishi bilen tengla dégüdek otturigha chiqqan diktatoriliq mahiyette dunyaning démokratik tereqqiyati üchün zor xewp” dégen yekün del jayida otturigha qoyulghan. Shuningdek 1930-yillarda gérmaniyening bash kötürüshi, méyji dewride yaponiyening bash kötürüshi hemde stalin dewride sowét ittipaqining bash kötürüshi dégendek tarixiy hadisilerning netijisige nezer salghinimizda nöwette Uyghurlarning mewjutluqi we ularni insan heqliri saheside uchrawatqan zulumdin qoghdash bilen amérikining milliy menpe'eti otturisidiki baghlinish bir-birini toluqlaydiken. U bu jehettiki eng muhim mesililerni tilgha ilip: “Méningche, biz insan heqliri bilen dunyawi tinchliq we bixeterlik otturisidiki baghlinishni yétekchi prinsip qilghan asasta sherqiy türkistandiki zulumgha nezer sélishimiz, shuningdek Uyghurlarning insan heqlirini qoghdashning emeliyette amérikining dölet menpe'eti ikenlikini algha sürüshimiz lazim” dédi.

U shuningdin kéyin xitay hökümitining shunche köp zulmetke sewebkar bolup turuqluq héchqandaq cheklimige yaki jazagha uchrimighanliqini, shuningdek xitayning herqachan mesililerge qosh ölchem boyiche mu'amile qilip, ishlarni öz paydisi hésabigha mangdurushi, Uyghurlar duch kéliwatqan zulum mesiliside musulmanlar dunyasi, jümlidin misir, türkiye qatarliqlarning izchil süküt qiliwatqanliqi, bu jehette malaysiyaning heqiqetni qollishi maxtashqa erziydighanliqini bayan qildi.

Shuningdin kéyin “Erkin asiya radiyosi” ning ijra'iye tehriri bey fang qisqiche söz élip “Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümi qurulghanliqining 20 yilliq xatiriside mushundaq bir pa'aliyetning wujutqa kelgenlikidin tolimu söyün'genlikini bildürdi. Shuning bilen birge ötken yigirme yilda “Erkin asiya radiyosi” ning awazini chiqiralmay kéliwatqan 12 milyon Uyghurning awazi bolup kelgenliki, ularning Uyghurlar heqqide ishligen xewerlirining tashqi dunya üchün birdin-bir musteqil xewer menbesi bolup kelgenlikini, bu heqte ishlen'gen xewerlerning dunyagha Uyghurlar diyaridiki lagérlar mesilisini anglitishta zor roli bolghanliqini, xitay hökümiti lagérlarning mewjutluqini izchil inkar qilip kelgen ehwalda bügün qoyulmaqchi bolghan höjjetlik filimning zor qimmetke ige melumatlar bolidighanliqini tekitlidi hemde Uyghur bölümi muxbirlirigha öz teshekkürini bildürdi.

Shuningdin kéyin yighin ishtirakchilirigha “Tamlarning arqisida: üch Uyghurning xitaydiki mexpiy ‛terbiyelesh‚ lagérliridiki kechürmishliri” témisidiki qisqa höjjetlik filim qoyup bérildi.

Bu filimda Uyghurlar diyaridiki “Terbiyelesh lagérliri” ni körgen üch Uyghurning öz kechürmishliridin bergen bayanliri asas qilinidighan bolup, “Erkin asiya radiyosi” ning xadimliridin memetjan jüme we kris billingning hemkarliqida ishlen'gen idi. Uningda shahitlar mezkur “Terbiyelesh” merkezlirining emeliyette Uyghur tutqunlarning insanliq ghururini qandaq depsende qilidighanliqi, buningda héchqandaq “Terbiyelesh” amilining mewjut emesliki qisqa we janliq bayan qilinidu.

Filim qoyulup bolghandin kéyinki muhakimide aldi bilen washin'gton shehiridiki adwokat, Uyghur siyasiy pa'aliyetchi nuri türkel söz aldi. U aldi bilen erkin asiya radiyosining Uyghurlar diyari heqqidiki melumatlirigha yuqiri baha berdi hemde nöwettiki Uyghur diyarining eng yéqinqi weziyitini tonushturdi. U arqidin yéqinda insan heqlirini közitish teshkilati élan qilghan lagérlar heqqidiki tepsiliy doklatta bérilgen guwahchilarning bayanliridin Uyghurlarning nöwette qandaq zulumgha we basturushqa uchrawatqanliqini körüwélishqa bolidighanliqini, nöwette xitay hökümiti ijra qiliwatqan “Bir belwagh bir yol” qurulushining ongushluq bolushi üchün Uyghurlarni qurban qilishning otturigha chiqiwatqanliqini bayan qildi. Shuningdek nöwette dunyaning Uyghurlar üchün némilerni qilish imkanigha ige ikenliki heqqide toxtilip tarixiy paji'ening qayta tekrarlinishigha yol qoyushqa bolmaydighanliqini bildürdi. U sözining axirida Uyghurlar mesiliside biterep mewqediki sükütning bitereplik bolmaydighanliqini, xitayning bu xildiki insaniyetke qarshi jinayetlirini ashkara eyibleshning aliyjanabliq emes, belki zörüriyet ikenlikini tekitlidi. Shuning bilen birge musulmanlar dunyasi amérika hökümiti bashlap bergen Uyghurlargha ége chiqish we xitayni eyiblesh chaqiriqigha awaz qoshush, démokratik eller Uyghurlar diyarida “Térrorluq döliti” berpa qiliwatqan xitay emeldarlirini jazalash tedbirlirige pa'al ishtirak qilish, shuningdek Uyghurlar diyarida zadi némilerning boluwatqanliqini tekshürüsh üchün musteqil tekshürüsh guruppisi ewetish qatarliq charilarni otturigha qoydi.

Arqidin “Erkin asiya radiyosi” Uyghur bölümidin memetjan jüme söz élip, lagérlar mesilisining otturigha chiqishi, bu heqtiki ehwallarni téximu pakitliq otturigha qoyush üchün buninggha munasiwetlik téximu chongqur melumatlarni qézish, mezkur höjjetlik filimni ishleshning aldi-keynidiki ehwallar hemde shahitlarni qorqunch basqan rohiy bésimdin xalas qilip, ékranda özlirining körgenliri heqqide söz qilishqa yéteklesh jeryanidiki qiyinchiliqlar heqqide qisqiche chüshenche berdi.

U shuningdin kéyin lagérlar mesilisining addiyla bir milyon yaki uningdin köprek Uyghurni qamaqqa élish bilenla tügimeydighanliqini, buningda Uyghurlarning eng serxil alimliri, diniy zatliri, sodigerliri, jama'et erbabliri we ziyaliylirining nishanliq tutqun qiliniwatqanliqini, bularning aldi ashu xildiki lagérlarda hayatidin ayriliwatqanda milyonlighan Uyghur gödeklirining qaranchuqsiz qéliwatqanliqi, bu gödeklerning bolsa nöwette xitay hökümiti tesis qilghan “Perishtiler mektipi” dégendek “Terbiyelesh” merkezliride xitay rohiyiti boyiche terbiyiliniwatqanliqini bayan qildi hemde eger ishlar mushu yosunda dawam qiliwerse buning kéyinki bir ewlad Uyghur millitini we pütkül Uyghur jem'iyitini gumran qilishqa apiridighanliqini, buning bilen Uyghurlarning atalmish “Jungxu'a a'ilisi” ning qaynimigha singip kétish teqdirige muptila bolidighanliqini tekitlidi.

Arqida kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay bölümining mudiri sofiy réchardson xanim söz aldi. U nöwette Uyghurlar jem'iyiti duch kéliwatqan éghir böhran heqqide gherb dunyasidiki hökümetlerdin bashqa ilim sahesiningmu küchlük inkas bildürüwatqanliqidin xushal ikenlikini bildürdi. Emma uning pikriche, xitaydek “Usta artis” xelq'ara dunyani we b d t ni tola qaymuqturup ketmekte iken. Shu sewebtin ular yéqinda teyyarlap chiqqan Uyghurlar diyaridiki lagérgha béghishlan'ghan zor hejimlik doklatning deslepki nusxisini körgen amérikidiki köpligen kishilerning Uyghurlar duch kéliwatqan ehwalning bu derijide yamanliqini bilip bekmu heyran bolghan. U sözining axirida Uyghurlarni basturushqa biwasite yaki wasitilik yardimi bolidighan yuqiri pen-téxnika wasitilirini xitaygha sétiwatqan shirketlerni cheklesh heqqide amérika hökümiti we bashqa hökümetlerning ünümlük charilerni qollinish, chet'ellerde muhajir bolup yürüwatqan Uyghurlarning panahliq iltimasigha asanliq tughdurup bérish hemde ularni chet'ellerde xatirjemlik tuyghusigha ige qilish kéreklikini tekitlidi.

Yighin axirida tekliplik méhmanlar yighin qatnashquchilirining Uyghurlar diyari we lagérlar heqqidiki so'allirigha jawab berdi hemde shu arqiliq muhakime jeryanida otturigha chiqqan mesililerge téximu etrapliq chüshenche berdi. Bügünki yighin'gha washin'gton shehiridiki her sahe kishiliri bolup, yüzdin artuq adem qatnashti.