“Uyghur” namining qollinishi we Uyghurlarning heq-hoquqi (1)

Xuddi mehmud qeshqiri türkiy tillar diwanida “Uyghur bir elning nami” déginidek “Uyghur” dégen bu nam köp, öz nöwitide yene bir siyasiy nam süpitide qollinilip kelgen. Xitayning asasiy qanuni we aptonomiye qanunliri boyiche Uyghurlarning bu tarixiy zéminining hazirqi siyasiy namidimu “Uyghur” nami gewdilendürülüp “Shinjang Uyghur aptonom rayoni” qilip belgilen'gen. Emma, nöwette xitay da'irilirining metbu'atlarda, memuriy höjjet, doklatlarda “Shinjang” yaki shinjang aptonom rayoni dep qollinip, zémin igisi “Uyghur” namini gheyriy resmiy chüshürüp qoyushi yaki qollanmasliqi némining alamiti? bu mesile Uyghurlarning qaysi xil heq-hoquqlirini dexli-teruzgha uchratmaqta?

Uyghur ziyaliyliri éytqandek “Uyghur aptonom rayonida 47 millet yashaydu” deydighan gep dawamliq tekrarlinip turidu. Emma bu aptonom rayonning ismi qaysi milletning ismi bilen atilidighanliqini tekrarlaydighan adem yoq.”

Biz nöwette adettiki til-yéziq istémaldin bashqa, xitay metbu'atlirida, memuriy höjjetlerdimu shinjang Uyghur aptonom rayoni namini qisqartip “Shinjang söhbet yighini, shinjang xizmiti”, “Shinjangning halqima tereqqiyati”, “Shinjangche roh”, “Aptonom rayonning méyipler xizmiti”, “Shinjang xelq turmushi qurulush yili” dégendek Uyghur atalghusini tashliwétip qolliniwatqanliqi we buni asta-asta hemme sahelerge omumlashturushqa bashlighanliqini körüwatimiz. Uyghurlarni taqetsizlendürüwatqini, milliti Uyghur bolghan, teyinlen'gen Uyghur aptonom rayoni re'isliriningmu isim taxtilardiki ismining xitayche yézilip qoyulushigha yol qoyushi, hetta yighin nutqini, xizmet doklatlirini xitay tilida sözlishi. Derweqe Uyghur aptonom rayoni re'isi nur bekri radi'o-téléwiziye, metbu'atlargha bergen 2012-yil yéngi yil nutqida “Yéngi yil harpisida, men aptonom rayonluq partkom, xelq hökümitige wakaliten...” dep sözini bashlighan we söz arilirida Uyghur aptonom rayoni namini “Shinjangning tereqqiyati...”,“Aptonom rayonimizdiki her millet xelqi...” dep sözligen idi.

Shinjang Uyghur aptonom rayonida Uyghur namining chüshüp qélishi, Uyghurlarning hazir bar bolghan siyasiy heq-hoquqlirini inkar qilidu. Xitay asasiy qanuni we milliy térritoriyilik aptonomiye qanunlirining her bir belgilimisi aptonom hoquqi bérilgen milletning nami bilen bir tutash yeni jungxu'a xelq jumhuriyitining asasiy qanuni boyiche, milliy térritoriyilik jaylarda aptonomiye qanuni yürgüzidu dep belgilen'gen, bu nuqtidin éytqanda, Uyghurlar diyarining qanunluq nami “Shinjang” ölkisi yaki “Shinjang aptonom rayoni” bolmastin Uyghur aptonom rayonidur.

Milliy térritoriyilik aptonomiye qanuni nizamlirigha qarap chiqayli:
3-Madda: aptonom rayonning yerlik milliti, aptonom rayon ichide eng hoquqluq millettur.
4-Madda: aptonom rayon ichide shu yerlik milletning dini, tili, yéziqi, ma'aripi, örp-aditi, medeniyet-sen'iti, ékologiye-muhiti, nopusi, bayliqi, tupriqi qatarliqlar alahide qoghdilidu.
5-Madda: aptonom rayon ichide shu yerlik millet kishiliri aldi bilen aptonom rayon ichidiki ewzel shara'itlardin behrimen bolidu.... Wahakazalar.

Bu qanun maddilar Uyghur aptonom rayonidiki Uyghurlarning özi yashawatqan rayondiki hemmidin yuqiri imtiyazigha ige millet bolupla qalmay yene, xitayning bashqa jayliridin perqliq halda aptonomiye hoquqigha ige millet ikenlikini körsitidu. Mana bu Uyghur sözining chüshüp qélishi qanun'gha hörmet qilmasliq mesilisila bolup qalmastin, Uyghurlarning teqdiri mesilisige chétilidighanliqini köreleymiz. Shu wejidin Uyghur ziyaliyliri Uyghur atalghusining chetke qéqilishi barliq sahelerge singip kiriwatqan bir peytte, bu mesilini köp qatlamliq we chongqur muhakimidin ötküzüsh heqiqetenmu zörür dep qarimaqta.

Dunya Uyghur qurultiyi sabiq mu'awin re'isi ziyaliy memet toxti ependi xitay hökümitining Uyghur aptonom rayonining namini ishlitishte Uyghur namini meqsetlik qisqartishqa urunushi Uyghurlargha yürgüzüwatqan yoqitishtin ibaret tüp siyasitining bir qismi shundaqla gewdilik bir simwoli ikenlikini otturigha qoydi, uning qarishiche, bu bir addiy haldiki atalghuni ixchamlash yaki chiqiriwétish bolmastin, “Uyghurni yoqitish” meqsitidiki qesten élip bériliwatqan herikettur.