Xitayning “Jihadchiliqqa” dönggep, Uyghur tor qollan'ghuchilirini basturghanliqi eyiblendi

Muxbirimiz erkin
2013.10.09
uyghurda-internet.jpg Torxanidiki wéybo (we'ibo) qatarliq bloglardin paydilinip uchur tarqatquchilar. 2011-Yili 16-yanwar, qumul.
AFP

Amérika Uyghur birleshmisi  8‏-öktebir bayanat élan qilip, sherqiy türkistanda Uyghurlarning tordiki pa'aliyiti seweblik xitayning basturush nishanigha aylan'ghanliqidin jiddiy endishe qilidighanliqini bildürdi.

Mezkur teshkilatning ilgiri sürüshiche, xitay da'irilirining jinayi ishlar mixanizimini ishqa sélip, tor qollan'ghuchilarning söz erkinlikige qarshi qozghighan memliket xaraktérlik herikiti, Uyghurlarning xitay we xelq'ara qanunlarda kapaletke ige qilin'ghan söz erkinlik hoquqini boghushqa yüzlen'gen.

Amérika Uyghur birleshmisining mes'uli alim séytof, biz tordiki pa'aliyiti seweblik tutqun qilin'ghan, jazalan'ghan we mehkum qilin'ghan Uyghurlarning izchil köpiyiwatqanliqini körduq, dep körsitip, xitayning sherqide da'iriler torda partiyeni tenqid qilishni cheklep kelgen bolsa, sherqiy türkistanda yéqinda yüz bergen Uyghurlarni qanunsiz öltürüsh yaki xitayning diniy basturushi, qosh til ijra'ati we xitay köchmenler siyasitini pash qilishqa urun'ghan Uyghurlarni nishan qilip keldi, dégen.

Közetküchilerning bildürüshiche, Uyghurlarning tor pa'aliyiti seweblik basturush nishanigha aylinishi xitay aliy soti we aliy teptish mehkimisining yéqinda chiqarghan qarari bilen munasiwetlik. Xitay amanliq organlirining Uyghur tor qollan'ghuchilirini basturushi yéngiliq bolmisimu, biraq yuqiriqi ikki mehkimining yéqinda chiqarghan qarari ulargha qanuni asas hazirlap bergen.

Xitayning ikki aliy mehkimisi yéqinda jinayi ishlar qanunigha éniqlima bérip, torda “Ighwa” tarqatquchilarning torgha chaplighan“Ighwasi” ning körülüsh we qétim sani 500 ge yetse, “Ighwager”ning jinayi jawabkarliqqa tartilidighanliqini élan qilghan. Bu qarar kishilik hoquq teshkilatlirining we öktichi xitay adwukatlirining tenqidige uchrap, buning pikir erkinlikini boghushqa qaritilghanliqini bildürgen idi.

Béyjingda olturushluq kishilik hoquq adwokati jyang tyenyong ependi, xitay da'irilirining Uyghur tor pa'aliyetchilirini “Jihad” idiyisini tarqitish bilen eyiblep qolgha alghanliqini tenqid qildi. U, nimining ighwa, nimining ighwa emeslikige hökümet yaki ikki mehkimining qarar qilish hoquqi yoqluqini bildürdi.

Jang tyenyong mundaq deydu: hökümetning nimining ighwa, nimining ighwa emeslikige qarar qilish hoquqi yoq. Hökümet heqiqetke képillik qilalmaydu. Eger nimining ighwaliqini hökümet qarar qilsa, u yaxshi körmeydighan hemme ademning sözi ighwa bolup qélishi mumkin. Bu kishini qorqunchqa salidighan bir ehwal. Aliy sot bu xil tebir bérip, özining hoquq da'irisidin halqip ketti. Aliy sot we aliy teptishning bundaq bimene qararni chiqirish hoquqi yoq. U peqet qanunni qandaq tetbiqlash heqqide pikir bildürse bolidu. Biraq uning melum bir qilmishni qandaq jazalash toghruluq qarar chiqirish hoquqi yoq. Puqralarning söz erkinliki uning ighwa tarqitish erkinlikini öz ichige alidu. Her qandaq adem özining sözige kapaletlik qilalmisimu, uning sözi heqiqet boluwéridu. Eger men peqet heqiqetnila sözleymen, deydighan bolsam, u chaghda ademler héch gep qilmasliqi kérek.

Xitay “Yer shari waqti” géziti birnakun bergen xewiride yerlik da'irilerning sözini neqil keltürüp, Uyghur élide ikki ay ichide 256 kishige torda ighwa tarqatqanliqi üchün memuri chare körülgenlikini bildürgen. “Shinjang géziti” ning xewiride bolsa, buningdin bashqa yene 139 kishining torda jihad idiyisini tarqitip qolgha élin'ghanliqini ilgiri sürgen idi.

Xitay axbarat wasitiliride qolgha élin'ghanlarning ismi we kimlikige munasiwetlik bashqa tepsilatlar tilgha élinmighan. Peqet, qolgha élin'ghanlardin bir kishining qeshqer beshkiremdiki melum bir bashlan'ghuch mektepning xizmetchisi ikenliki eskertilip, uning tor échip radikal diniy idiyilerni tarqatqanliqi, hazir qeshqer shehiridiki bir solaqxanida tutup turuluwatqanliqini bildürgen.

Xewerde yene, qolgha élin'ghan 20 yashlardiki yene bir tutqunning xoten lop nahiyilik solaqxanida tutup turuluwatqanliqini bildürüp, lop nahiyisining islam awat yézisida olturushluq bu yashning torda cheklen'gen matériyallarni tarqitip qolgha élin'ghanliqini, uning bölgünchilikke qutratquluq qilish bilen eyiplen'genliki ilgiri sürülgen. Bu yash torgha qoyghan bölgünchilikke a'it kitablarning oqulush qétim sani 30 minggha yetkenlikini bildürgen.

Biraq jang tyenyong, qanunda qandaq pkirlerning diniy radikalliqqa kiridighanliqi toghruluq éniq belgilime yoqluqini bildürüp, özining diniy étiqatini gewdileshdürüsh ipade erkinlikige kiridighanliqi, diniy étiqatni radikal, dep teripleshning toghra emeslikini eskertti.

U, buninggha héchqandaq konkrét belgilime yoq. U halda bu yerdiki mesile shu, qanunda konkrét belgilimisi yoq nerse qandaq qilip bundaq atilip qaldi? u séni radikal dése, sen radikal, u séni bölgünchi dése, sen bölgünchi, u séni ighwager dése, ighwager bolamdu. Qanunda qandaq qilmishning radikal ikenliki toghruluq belgilime barliqini men körüp baqmidim. Uninggha bundaq éniqlima bérishke bolmaydu. Din bir étiqad mesilisi, uninggha qandaqmu radikal-radikal emes, dep éniqlima bergili bolidu. U peqet qesten adem öltürmise, adem öltürüshke qutratquluq qilmisa, zorawanliqqa arilashmisa uni radikal dep teripleshke bolmaydu. Epsuski, hökümet bundaq qarimaydu. Hökümet zadi qandaq qaraydu? emeliyette, uningmu chüshenchisi müjmel. U séni tutuwalsa, séning géping radikal, dep turuwalidu. Men nimining radikal idiye ikenliki, buning éniqlimisi we chek-chigrisi toghruluq konkrét belgilime barliqini bilmeymen, dep körsetti.

A u b ning bayanatida körsitishiche, xitay da'irilirining qolgha élin'ghan Uyghurlarni “Diniy esebiler” dep körsitip, lékin ular heqqide tepsiliy uchur bermeslikidiki seweb, buning munazire qozghap, xitayning bayanigha guman peyda qilishtin saqlinishni meqset qilghan. Bayanatta, xitay da'irilirining sherqiy türkistanda bixeterlikni bahane qilip, xelq'ara uniwérsal söz erkinlik hoquqigha dawamliq xilapliq qiliwatqanliqini tekitligen.

Lékin jang tyenyong ependining ilgiri sürüshiche, xitay hökümiti Uyghurlarning menpe'et mesilisini hel qilmay turup, noqul muqumliqni tekitleydighan bu xil basturush siyasiti emeliyette, muqumsizliq peyda qilidu.

U mundaq dédi: emliyet ispatlidi, ularning tayiniwatqini zorawanliq siyasiti. Uning siyasitining tayanchisi tému köp muqimliq xadimi, téximu köp meblegh we téximu köp muqimliq tedbiri. Uning barliq tedbiri basturushtin ibaret. Basturush arqiliq séni qimirliyalmas qilip qoysa, u buni muqimliq, dep qaraydu. Biraq emeliyette bizge melum, insanlarning pikir qilidu. Insanlarning menpe'eti bolidu. Sen ularning négizlik menpe'et mesilisini hel qilmay turup, kishilerni zorawan küchige tayinip tutup turimen déseng, adil teqsimat, muhit bulghinish qatarliq kishilerning menpe'et mesilisi hel qilinmisa, Uyghurlarning diniy étiqad erkinliki kapaletke ige bolmisa muqimliq bolmaydu. Muqimliq bolmighansiri da'iriler endishige chüshüp, muqumliqni kücheytidu. Muqimliq kücheygensiri qarshiliq küchiyidu. Netijide uning birlikni qoghdash üchün alghan tedbiri ilgirilep bölünüshke élip baridu.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.