Чәтәллик мухбирлар уйғур елидә һөкүмәткә наразилиқниң күчийип кәткәнликини билдүрмәктә

Үрүмчи полат завутида бир гуруппа хитай тәрипидин яриландурулған мүлүк дәваси қилған икки уйғур җиддий қутқузушта. 2013-Йили 15-апрел, үрүмчи.

Хитай һөкүмәт даирилири уйғур елидә қанунсиз дини паалийәтләргә қарши туруш нами астида уйғурларниң дини әркинликини қаттиқ чәкләп, уйғурларниң мәсчиткә берип, намаз оқушқа охшаш әң аддий бир шәртни ада қилишиғиму тосқунлуқ қилмақта.

Хитай даирилириниң бу арқилиқ нурғун кишиләрни қолға еливатқанлиқи вә уларни дини әсәбийлик билән әйибләватқанлиқи мәлум. Йеқинда хотәнгә барған бир чәтәллик мухбир шу йәрдики бир қисим уйғурлар вә өткән йили дини әсәбийлик билән тутуп кетилгән 27 яшлиқ бир балиниң ата-аниси билән учришип, уларниң һалини аңлиған. Мухбир хәвиридә бу йәрдики уйғурларниң хитай һөкүмитидин қаттиқ нарази икәнликини баян қилған.

Өткән йили 28-июн күни хотәнниң ханериқ йезисида вәқә йүз бәргән иди. Хитай даирилири вәқәни террорлуқ вәқәси дәп атиған болсиму әмма илгириләп игиләнгән учурлар нәтиҗисидә вәқәниң әсли шу күни җүмәдин янған алаһазәл 300-400 киши тәрипидин елип берилған наразилиқ намайиши икәнлики, намайишчиларниң асасән яшлардин тәшкиллигәнлики, бу намайишчиларниң хотән шәһәр ичигә қарап маңғанда сақчилар тәрипидин оққа тутулғанлиқи мәлум болған. Хитай даирилири вәқәдин кейин қамални техиму күчәйткән. Хотәнгә зиярәткә барған чәтәллик мухбирлар бу йәрдә вәзийәтниң һелиһәм чиңлиқини, шу вәқәдин кейин қолға елинғанларниң һелиһәм қоюп берилмигәнликидин хәвәр тапқан.

Японийәниң “күндилик хәвәрләр гезитиниң мухбири йеқинда хотәндин бәргән хәвиридә, ханериқтики кишиләрниң баянини нәқил қилип туруп, 28-июн күни йәрлик даириләрниң ханериқтики мәсчитниң қанунсиз дини паалийәт тәшкиллигәнликини илгири сүрүп, мәсчитни тақайдиғанлиқини билдүргәнлики, буниң билән ғәзәпләнгән амминиң намаздин йенип һөкүмәт алдиға берип намайиш қилиш үчүн кетиватқанда қолға елинғанлиқини, бәзилириниң һәтта өлүп-яриланғанлиқини баян қилған.

Мәзкур гезитниң мухбири ханериқ вәқәсидин кейин қолға елинған 27 яшлиқ бир уйғур яшниң ата-аниси билән учрашқан. Улар, хитай сақчилириниң оғлини қанунсиз дини тәшвиқат елип бериш җинайити билән қолға алғанлиқини ейтип бәргән. 65 яшқа киргән дадиниң ейтип беришичә сақчилар униң оғлини 28-июндики вәқәдин кейин сақчиханиға чақиртқан вә шу күни қолға алғандин буян һазирғичә қоюп берилмигән. Бу чарисиз ата-ана мухбирға “бизниң оғлимиз һечқандақ хата иш қилмиди, у гунаһсиз дәп яш төккән.

Японийә “күндилик гезитиниң мухбири йәнә бир қисим уйғурлар биләнму сөһбәтләшкән. Гезитниң ейтишичә, 20 яшлардики бир уйғур яш хитай даирилириниң 28-июндики вәқәдин кейин бесимни техиму күчәйтивәткәнликини, кишиләрниң өйлиригә халиғанчә бастуруп киридиғанлиқини, кочиларда бикардин-бикар кимлик сорайдиғанлиқини ейтқан. Йәнә бир уйғур яш болса өзиниң оқуған кәспигә мунасивәтлик хизмәт издәватқанлиқини, уйғур кадирларниң маашиниң мәңгү өсмәйдиғанлиқини ейтип бәргән.

У йәнә мухбирға “әгәр кочида уйғур билән хитай җедәллишип қалса, сақчи пәқәт уйғурнила сорақ қилип, қолға алиду дегән.

Гезит мухбири хотәндики вәзийәтни омумән җиддийликини, хәлқиниң һөкүмәткә болған наразилиқиниң күчлүклүкини билдүргән.

Әлвәттә, уйғурлар йолуқуватқан мәсилиләр пәқәт дини бесимла әмәс. Уйғурларниң өй-маканлиридин көчүрүлүши, йәр-җайлириниң мәҗбурий тартивелинишиму уйғурларни қаттиқ нарази қиливатқан йәнә бир муһим мәсилиләрниң бири.

Японийә “күндилик гезити бу һәқтики хәвиридә уйғурларниң йәр-земинлиридин мәҗбурий көчүрүлүш мәсилиси үстидиму тохталған. Хәвәрдә ейтилишичә үрүмчигә икки саәт келидиған шихәнзидики уйғурларниң узун тарихқа игә қәбристанлиқи һазир чеқилиш алдида икән. 45 яшлиқ бир уйғур киши мухбирға бу йәрдә өзиниң бова-мома вә ата-анисиниң қәбриси барлиқини, әтрапта шунчә җиқ йәр турса һөкүмәтниң бу қәбристанлиқни йоқитип, орниға базар салмақчи болуватқанлиқидин қаттиқ наразилиқини ейтқан. У “бу йәргә әгәр һөкүмәт айродром чүшиду, йол яки мәктәп чүшиду дегән болсиму мәйлити, лекин мән бу йәрниң шәхсий ширкәткә өткүзүветилишигә нарази дегән.

Әмма гезитниң ейтишичә, йәрлик уйғурларни қаттиқ нарази қиливатқан бу пилан болса аллиқачан йәрлик һөкүмәт даирилириниң тәстиқлишидин өтүп болған. Бу қәбристанлиқни сетивалған шәхсий ширкәт бу йәргә 2 милярд йүән мәбләғ салидикән. Шихәнзидики бу қәбристанлиқ 200-300 йиллиқ тарихқа игә. Бу көчүрүш пиланиға қарши наразилиқлар 2012-йилила башланған болуп, бәзән нарази болуп йиғилған адәмләрниң сани миңға йәткән вақитларму болған. Бир уйғур мухбирға “һечким мусулманларни ойлап қойғини йоқ. Қариғанда бу карханичиларниң мәнпәәти һәммидин әла болса керәк дегән.

Хәлқара кишилик һоқуқ органлири уйғур елидә тохтимай йүз бериватқан қаршилиқ һәрикәтлирини хитай һөкүмитиниң уйғурлар үстидин йүргүзүватқан дини бесим сиясити вә башқа кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлириниң кәлтүрүп чиқириватқанлиқини билдүрүп, хитай һөкүмитини уйғурларниң дини әркинликигә һөрмәт қилиш һәққидә қайта-қайта әскәртип кәлгән болсиму, әмма хитай һөкүмити бу чақириқларға қулақ салмай кәлмәктә. Қисқиси, 14-январ күни учтурпанда вәқә йүз бәргәндин кейин даириләр охшашла һуҗумчиларни дини әсәбийләрниң қилғанлиқини илгири сүргән иди.

Хитай даирилири вәқәдин кейин уйғур елиниң барлиқ җайлирида омумйүзлүк һалда йәнә бир қетим дини әсәбийликкә қарши туруш, қанунсиз дини паалийәтләргә қаттиқ зәрбә бериш һәрикити қозғиған. Бүгүн турпан вилайәтлик һөкүмәт ториниң тор бетидики хәвәрдә көрситилишичә, уйғур аптоном район һөкүмити бу һәқтә мәхсус йиғин чақирип, җай-җайларда дини әсәбийликкә қаттиқ зәрбә бериш, чәкләш хизмәтлирини омумйүзлүк қанат яйдуруш буйруқини чүшүргән.