Mutexessisler Uyghurlargha yürgüzülüwatqan siyasetlerge qarshi derhal tedbir élinishi kéreklikini agahlandurdi

29-Öktebir küni, amérikining nyu-york shehiride “Xitay arxipliri” zhurnili we nyu-yorktiki york uniwérsitéti qanun fakultétining ortaq sahibxaniliqida “Shinjangdiki weziyet” namliq bir söhbet yighini uyushturuldi. Mezkur söhbetke sözligüchi süpitide amérika layola uniwérsitétining tarix proféssori rayn sam, erkin asiya radiyomiz muxbiri gülchéhre qéyum we “Tashqi siyaset” zhurnilining béyjingda turushluq muherrirliridin jeymis palmér teklip qilin'ghan. “Xitay arxipliri” zhurnilining tehriri jéssika bétkining riyasetchilikide élip bérilghan bu söhbette kishining könglini tolimu yérim qilidighan emeliyetler tilgha élinip, Uyghur élide yüz bériwatqanlar nahayiti toluq sherhlen'gen. Bolupmu uningda “Tashqi siyaset” zhurnili tehriri jeymis palmér ependining köz yéshi ichide özi alaqe qilip kelgen Uyghurlarning hemmisining ghayib bolghanliqini bayan qilishi Uyghurlarning weziyitining qaysi derijide éghirliqini nahayiti roshen körsitip bergen we uning bu sözliri ijtima'iy tor betlerde zor inkas qozghighan idi. Töwende biz mana bu yighin'gha qatnashqan herqaysi mutexessislerning bayanlirini diqqitinglargha sunmaqchimiz.

Yighin bashqurghuchisi jéssika bétki xanim yighinning kirish sözide hazirghiche erkin asiya radi'osi we bashqa axbarat organliri igiligen uchurlargha qarighanda Uyghur élide az dégende bir milyon ademning lagérlarda tutup turuluwatqanliqini, bezi tutqunlarning hetta ichkiri xitay ölkilirige yötkiliwatqanliqi heqqidimu melumatlar barliqini, lagérgha tutulmighanlarningmu oxshashla etigendin axshamghiche siyasiy léksiyelerge qatnashturuluwatqanliqini bayan qildi. U Uyghur élide yüz bériwatqan bu éghir hadisining pütkül bir Uyghur jem'iyitide, pütkül bir ewladta nahayiti éghir yara peyda qiliwatqanliqini, shunga bu yighin arqiliq néme qilishimiz kérek dégen'ge jawab tépish üchün bundaq bir söhbetning uyushturulghanliqini bayan qilip ötti.

Arqidin, tarixshunas rayn sam söz élip Uyghur élidiki weziyetni tarixi arqa körünüshliri bilen sherhlep ötti. U sözide Uyghur éli menching xanidanliqi mezgilide “Shinjang” yeni “Yéngi chégra” dégen nam bilen bésiwélin'ghan we kéyin xitay kompartiyesi bu bésiwélin'ghan zéminni ötküzüwalghandin buyan Uyghur xelqining izchil halda béyjingning özini idare qilishigha narazi bolup kelgenlikini bayan qilidu we “Shi jinpingning hazir qiliwatqini biz bu qarshiliqni qandaq qilghanda yoqitimiz dégen'ge nahayiti keskin jawab izdeshtin ibaret” deydu.

U, buning üchün shi jinpingning ilgiri tibetni idare qilishta zor netije yaratti, dep qaralghan chén chüen'goni yötkep kélip, Uyghur élidiki naraziliqni boysundurush herikitini qattiq kücheytkenlikini bayan qilidu. U Uyghur élide hazir yürgüzülüwatqan bu heriketning kölimi we derijisining ilgiriki yillardikidin ghayet zor derijide perqlinidighanliqi seweblik alahide diqqet tartiwatqanliqini eskertip ötti.

Arqidin istansimiz muxbiri gülchéhre qéyum öz a'ilisining béshigha kelgen weqeler arqiliq xitay hökümiti Uyghur élide yürgüzüwatqan bu bésimning Uyghur élining ichi we sirtidiki yashawatqan herbir neper Uyghurgha éghir selbiy tesir körsetkenlikini sherhlep ötti. Gülchéhre sözide u 2001-yili erkin asiya radi'osida xizmetke qatnashqandin béri yurtidiki a'ilisining xitay hökümitining éghir nazariti astida qalghanliqini we axiri Uyghur élide lagér tüzümi yolgha qoyulghandin bashlap, inisi qeyser qéyumning apisining köz aldida tutqun qilinip, lagérgha élip kétilgenlikini, qalghan 20 din oshuq yéqin tughqininingmu lagérgha qamalghanliqini bayan qildi.

Rayn sam qoshumche qilip: “Gülchéhrening a'ilisining béshigha kelgenler peqetla uning béshigha kelgen alahide bir ehwal dep qarilip qalmasliqi kéreklikini, buning hazir pütkül Uyghur a'ililiride, herbir Uyghur a'ilisige xas bir ehwalliqini” eskertip ötti.

Arqidin jésska bétki xanim sözni “Tashqi siyaset” zhurnilining béyjingda turushluq tehriri jeymis palmérgha berdi we uningdin öz tejribilirige asasen xitay hökümitining Uyghurlargha yürgüzüwatqan siyasitini sherhlep bérishni telep qildi. Jeymis palmér ependi xitay xelq jumhuriyitide gerche hemme milletler ortaq mewjut bolghili bolidu, hemme milletler birlikte jungxu'a dölitini teshkil qilidu, deydighan pikirler bolsimu, biraq emeliyette buning héchqachan emeliyliship baqmighanliqini, xitay xelq jumhuriyitining her waqit chong xitaychiliq, xitay medeniyitini asas qilip, bashqa milletler bolupmu tibetler we Uyghurlarni “Yatlar” yaki “Tereqqiy qildurulushi” kérek bolghan kishiler dégen teshwiqatlar bilen süpetlep kelgenlikini bayan qilidu.

Jeymis palmér ependi sözide eskertip: “Bolupmu yéqinqi yillarda xitay hökümitining siyasetliride nahayiti éniq bir radikallishish bar. Jümlidin ularda xitay hökümitide assimilyatsiye qilish, yeni kishilerni xitay qilip özgertishtin ibaret chongqur bir istek mewjut. Shunga peqet shinjangdila emes xitayning hemme yéride ana til oqutushi pütünley yoqitildi” deydu.

Jeymis palmér ependi sözini dawam qilip xitayda, bolupmu Uyghurlarning intayin küchlük millet éngi, yeni “Biz xitay emes” deydighan intayin küchlük bir ang barliqini bayan qilidu we 2009-yilidiki ürümchi weqesidin kéyin xitay hökümitining Uyghurlarni millet boyiche “Düshmen” dep élan qilghanliqi, xitay jem'iyitide Uyghurlarni “Térrorchi”deydighan idiyening keng tarqitilghanliqi we buning bilen Uyghurlargha qaritilghan bésim yenimu kücheytilip, axiri bügünkidek Uyghurlarni lagérgha qamashtek aqiwet shekillen'genlikini otturigha qoydi. Jeymis palmér sözide yene, xitay hökümitining teshwiqatliri seweblik Uyghurlarni “Xeterlik” dep qaraydighan, emeliyetni bilmeydighan xitay xelqining asasen xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan lagér tüzümini qollaydighanliqinimu eskertip ötti.

Jeymis palmér Uyghurlarning meyli u xitaylashqan bolsun bolmisun hemmisining ortaq halda düshmen qatarida qarilidighanliqini bayan qilghanda özi tonuydighan bir Uyghur ayalni misal keltüridu. Uning éytishiche, bu Uyghur ayal nahayiti mukemmel assimilyatsiye qilin'ghan bir Uyghur ayal bolup, u xitaychini sudek sözleydighan, ichkiri ölkide nahayiti yaxshi orunda xizmet qilidighan, éri xitay millitidin bolghan, balisimu yérim xitay bolghan bir Uyghur ayal. Biraq u bir küni balisi bilen bashqa bir xitay ölkisige sayahetke barghinida kimlikide “Shinjang” dep yéziqliq bolghanliqi üchünla méhmanxanigha kire-kirmeyla yérim sa'et ichide nezerbendke we soraqqa élin'ghan. Ular bir hepte boyiche shu yerde tutqun qilin'ghan we bir heptidin kéyin ularni saqchilar özliri ayropilan'gha sélip yolgha séliwetken. Jeymis palmér: “Mana bu hazir xitay sistémisining Uyghurlargha qanchilik derijide ishenmeydighanliqinin’g bir örniki” deydu.

Yighin jeryanida rayn sam bu nuqtida qoshumche qilip, xitay hökümiti Uyghurlarni “Ikki yüzlimichi” dégen bir söz bilen lagérgha solighanliqi üchün, özining ikki yüzlimichi emeslikini ispatlashning birdin-bir usulining xitay hökümitining siyasetlirini eng qattiq derijide ijra qilish bolup qalghanliqini eskertidu. Istansimiz muxbiri gülchéhre yighindiki sözi dawamida, xitay hökümitining chet'ellerde yashawatqan Uyghurlarnimu yurtidiki uruq-tughqanliri arqiliq kontrol qilishqa, ularni özi xalighanche ishlitishke heriket qilghanliqini bayan qilidu. U, xitay hökümitining Uyghur élide yürgüzüwatqan “Qoshmaq tughqan bolush” qatarliq nurghun insan eqli almaydighan siyasetlirini tilgha élip turup؛ “Xitay hökümiti Uyghur élide yolgha qoyuwatqan siyasetlerning qandaqtur islam bilen, qandaqtur bashqa jinayetler bilen munasiwiti yoq, u peqet Uyghurlarni assimilyatsiye qilip yoqitishtin ibaret insaniyetke qarshi jinayet” dédi.

Bu nuqtida bolsa jeymis palmér söz qisturup: “Men alaqe qilidighan Uyghurlarning hemmisi ghayib boldi” deydu. U köz yéshi qilip turup: “Men ular bilen alaqe qilalmaywatimen. Chünki ular ghayib boldi. Hetta ular bilen bizning arimizda wasite bolup bergen xitaylar chéghida qolgha élinip ketti. Men alaqe qilidighan kishiler ündidardin we QQ toridin ghayib boldi” dédi.

U sözi dawamida bir Uyghurning bir chet'ellik bilen alaqe qilishining yaki chet'elge chiqishiningmu u kishining hayati üchün éghir xewp peyda qilidighanliqini, bu seweblik bezi Uyghurlarning amalning yoqida öz yurtidin, öz dölitidin waz kéchip chet'ellerde qélishqa mejbur boluwatqanliqini, yeni öz millitini, öz medeniyitini saqlap qélish üchün chet'ellerde qélishqa mejbur boluwatqanliqini bayan qildi we “Bu tolimu éghir bir bedel” dédi. U, hetta özini “Xitayning bir qismi” dep qaraydighan Uyghurlarningmu buning sirtida qalmighanliqini eskertip, buni xitay üchünmu bir “Yoqitish” dep tekitlidi.

Bularning sözi axirlashqandin kéyin axirida, amérikidiki tonulghan xitayshunas, xitay qanun tetqiqatchisi proféssor jérimiy koxen söz qilip, bu yighin'gha nahayiti yuqiri baha berdi. U xitay hökümitining hazir peqet özi qol qoyghan xelq'araliq qanunlargha éghir derijide xilapliq qilipla qalmay, belki bu heriketlirini qanunlashturushqa urunuwatqanliqini eskertti. U hazir Uyghur élidin kéliwatqan xewerler arisida Uyghur qizlirining xitaylargha öylinishke mejburlinishi we Uyghur tutqunlarning ichkiri xitay ölkilirige yötkiliwatqanliqidek xewerler barliqini, buning qanchilik toghriliqini sorash bilen birge, hazirqi mesile: “Xelq'ara jem'iyet néme qilishi kérek dégendin ibaret”, dédi. U, amérikining choqum “Magnitskiy qanuni” ni ishqa sélip, bu zulumning sewebchilirini jazalishi kéreklikini eskertip: “Sewebchi zadi kim?, elwette shi jinping. Mana u axirqi nuqta. Emma héchkim uninggha jaza tedbiri qoyalaymiz dep oylashqa jür'et qilalmaywatidu. Shunga menche bizning bu heqte jama'et pikiri qozghishimiz intayin muhim, dep qaraymen. Chünki u mana bu ishning béshi. Eger chén chüen'gogha oxshash bu ishni ijra qiliwatqanlargha jaza tedbiri qoyulidiken, démek chén chüen'gogha shundaq qilishni buyrughan kishigimu jaza tedbiri qoyulushi kérek” dep tekitlidi.

Jérimiy koxen ependi sözi axirida yene, Uyghurlarning lagérgha qamilip, bashtin-ayaq özgirishke mejburlinishidek bir ehwalgha xatime bérish üchün heriketke ötidighan waqit kelgenlikini, buni tizginlesh üchün tedbir élinishi kéreklikini alahide eskertip ötti. Yighindiki bashqa sözligüchilermu bu nuqtida jérimiy koxen ependige qoshulidighanliqini bildürüp, xitayning axirqi meqsiti, bu mesilini qandaq hel qilmaqchi boluwatqanliqi éniq bolmighan bir shara'itta buninggha qarshi derhal heriketke ötüsh kéreklikini eskertti.