Gherb taratquliri Uyghurlar weziyitini xelq'aragha anglitishta izchil awan'gart orunda turmaqta

Uyghurlarning insaniy heq-hoquqlirining xitay hökümiti teripidin depsendichilikke uchrawatqanliqi gherb taratquliridiki muhim témilardin bolup kelmekte. Amérika bashchiliqidiki köpligen gherb döletliri axbaratlardiki teshwiqatini kücheytish bilen birge, herxil emeliy heriketler arqiliq xitayning Uyghurlargha séliwatqan zulumlirigha chek qoyushqa tirishmaqta.

Amérika tashqi ishlar ministiri mayk pompyo 21-séntebir amérika paytexti washin'gtonda ötküzülgen 13-nöwetlik yilliq saylighuchilar uchrishishida nutuq sözlep, xitayning milyonlarche Uyghurgha élip bériwatqan basturush siyasitini “Dehshetlik xorlash” dep izahlighan. Jorji washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robértis özining “Shinjangdiki wehime we nepret: 21 ‏-esirdiki étnik tazilash” namliq maqaliside xitayning nöwette Uyghurlargha yürgüzüwatqini “Irqiy qirghinchiliqning bir türi” dégen.

Uningdin bashqa amérikining mu'awin prézidénti mayk pens Uyghurlar mesilisini alahide tilgha élip, bu mesilining xelq'aradiki tesir küchini yenimu bir baldaq yuqiri kötürgen.

“Zimistan tori” Uyghurlar mesilisini xelq'aragha anglitishta shundaqla jaza lagérlirining ichki menzirisini eynen hem pakitliq échip bérishte küch chiqiriwatqan gherbtiki tor taratqulirining biridur. Mezkur tor Uyghur mesiliside delil-ispatlar arqiliq xelq'aragha Uyghur diyarining nöwettiki ehwalini échip körsitishte aktip rol oynap kelmekte. Undaqta, “Zimistan tori” ning Uyghurlar weziyitini anglitishida türtkilik rol oynighan amil néme? mezkur torning bash mes'uli marko réspinti bu heqte pikir bayan qilip, diniy erkinlik we kishilik hoquq xitaydiki eng éghir mesilining biri boluwatqan mushundaq bir peytte Uyghur diyaridiki weziyettin herbir kishining choqum xewerdar bolush hoquqi barliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “‛zimistan tori‚ ning asasliq diqqet nuqtisi xitaydiki diniy erkinlik buzghunchiliqi we kishilik hoquq depsendichilikige qaritilghan. Uyghurlarning weziyiti bekla qorqunchluq. Rayondin bir milyon adem Uyghur bolghanliqi we islam dinigha étiqad qilghanliqi üchün xitayning jaza lagérlirigha qamaldi. Xitayning siyasiti islamning kichikkine ipadisi bolghanliki yerlerge we ademlerge qaritilghan. Ular Uyghurlarni pütünley yoq qilishqa urunuwatidu. Mushu wejidin biz Uyghur mesilisini dunyagha anglitishqa kirishtuq.”

Yéqinqi mezgildin buyan xitay hökümiti amérika bashchiliqidiki bir qisim döletlerni “Xitayning ichki ishigha arilashti” dep eyibligen bolsimu, emma gherbtiki kishilik hoquq qoghdighuchiliri öz herikitini toxtitip qoyghini yoq. Amérika dölet mejlisining kéngesh palata ezasi marko rubiyo bilen awam palata ezasi kristofér simisning Uyghur kishilik hoquq depsendichilikide asasliq rol oynighan xitay emeldarlirigha “Yer shari magnétskiy qanuni” boyiche jaza qollinishni telep qilip, xitaygha bir agahlandurush bergen.

Bular bilen bir qatarda firansiye we rusiyening téléwiziye qanallirida Uyghurlarning keng kölemlik tutqun qilinip jaza lagérlirigha solinishi, ularning normal diniy erkinlikining ziyankeshlikke uchrishi qatarliqlar anglitilip, dunyaning bu mesilini heqiqiy tonup yétishi üchün yenimu toluq bir sehne hazirlap berdi. Buningdiki ademni eng qiziqturidighan nuqta, rusiye téléwiziyesidimu Uyghur mesilisining anglitilishidur. Rusiye izchil xitay bilen ittipaqdashliq halitide turuwatqan bir peytte rusiyediki muhim téléwiziye qanalliridin bir bolghan “Bügünki rusiye” de Uyghur weziyitining anglitilishi közetküchilerning diqqitini tartmaqta.

Halbuki, yuqiriqidek delil-pakitlar köplep otturigha chiqiwatqan bolsimu, xitay hökümiti Uyghurlar weziyitide yenila yoshurush pozitsiyeside turmaqta. Mesilen, Uyghurlar tutulup solan'ghan jaza lagérliri xitay hökümiti teripidin “Kespiy téxnika terbiyelesh merkizi” dep atilip, tutqunlarning atalmish “Kesip” öginip, herqaysi zawut-karxanilargha ishqa orunlashqanliqi heqqidiki oydurmilar hemde tutqunlarni atalmish “Éshincha emgek küchi” namida xitayning ichkiri ölkilirige yötkewatqanliqi shuning jümlisidindur.

Bezi közetküchiler xitayning Uyghurlargha tutuwatqan bu xil chékidin ashqan basturush siyasitidin qattiq endishe qilmaqta. Amérika alem qatnishi idarisining optik inzhénéri, doktor erkin sidiq ependimu bu nuqtidiki köz-qarashlirini ipadilep, “Xitay hazirgha qeder dunyaning közini boyap keldi. Chet'ellik bir qisim muxbirlar yéqinqi bir-ikki yil mabeynide wetinimiz sherqiy türkistan'gha bérip, shu yerni tepsiliy közetkendin kéyin, toplighan pakitlarni axbarat wasitilirige toxtimay ashkarilishi bilen xelq'arada xitayning zadi qandaq hakimiyet ikenlikige a'it köz-qarashlar shekilliniwatidu. Bu yerde muxbirlar bilen sayahetchilerning roli bek chong boluwatidu. Shunga xitay emdi dunyani burunqidek aldap kételmeydu, Uyghurlarning weziyitimu yaxshilinishqa qarap yüzlinidu, dep oylaymen,” dédi.