Gérmaniyede oqughan doktor nebijan hebibulla tutqun qilin'ghan

Xitay hökümiti 2017-yilining kéyinki yérimidin bashlap Uyghur diyarida her sahediki Uyghur ziyaliyliri, diniy alimliri we siyasiy serxillirini tutqun qilish herikitini jiddiyleshtürgen bolup, hazirghiche jaza lagérlirigha élip kétilgen serxillarning éniq sanini élishmu tes bolmaqta.

Igilishimizche, bu xil teqibning eng qattiq zerbisige uchrighan orunlardin biri shinjang uniwérsitétining filologiye institutidur. Bu institutta Uyghur tili, edebiyati we medeniyiti boyiche nurghun tetqiqatlarni élip barghan we Uyghurlar arisigha tonulghan bilim ademliri toplan'ghan bolup, ulardin proféssor abdukérim rahman, proféssor azad sultan, proféssor arslan abdulla, proféssor rahile dawut, proféssor gheyretjan osman we doktor abduréhim rahman qatarliqlar bar idi. Mezkur instituttiki yuqirida nami tilgha élin'ghan köp qisim bilim igilirining aldinqi yilidin buyan tutqun qilinip, yighiwélish lagérigha qamalghanliqi melum bolmaqta.

Béyjingdiki merkiziy milletler uniwérsitétining Uyghur tili we edebiyati fakultétida doktorluq oqushini tamamlap, 2015-yilidin béri shinjang uniwérsitétining filologiye institutida ishlep kéliwatqan doktor nebijan hebibulla xitayning Uyghur serxillirige qaratqan tazilash xaraktérlik siyasiy teqiblirining qurbanliridin biridur.

Doktor nebijanning tutqun qilin'ghanliqi ötken yilining axiridin bashlap jama'etchilikke melum bolghan bolsimu, emma uning qachan, qaysi yerde we néme sewebtin tutqun qilin'ghanliqi heqqide éniq melumatlar bolmay kelgen idi.

Doktor nebijanning hazir melum bir dölette yashawatqan a'ile tawabi'atliridin biri yéqinda ziyaritimizni qobul qilip, uning tutqun qilin'ghanliqi heqqide guwahliq berdi.

U doktor nebijan bilen munasiwetlik so'alimizgha jawaben töwendiki uchurni melum ewetken idi: “Men gérmaniyede oqughan nebijan hebibullaning a'ile tawabi'atliridin bolimen. Hazir chet'elde yashawatimen.”

Biz bu uchurgha asasen uning bilen téléfon söhbiti élip bérip, doktor nebijanning tutqun qilin'ghanliqi heqqidiki munu melumatlargha érishtuq: “2018-Yili 2-ayning 15-küni men nebijan bilen sözleshken idim. Uning déyishiche, ürümchidiki saqchilar uninggha téléfon qilip, özlirining uningdin soraydighan so'alliri barliqini, shuning üchün uning derhal ürümchige qaytip kélishini telep qilghanliqini éytiptu. Buning bilen jiddiyliship ketken nebijan shu künining etisi, yeni 2018-yili 2-ayning 16-küni ürümchige qaytidighan ayropilan bélitini élip, qaytish teyyarliqigha chüshüptu. Shuningdin kéyin uning bilen bolghan alaqimiz pütünley üzüldi. Uning téléfoni we bashqa alaqilishish wasitilirining hemmisi taqilip, méning urghan téléfonlirim we yollighan uchurlirim jawabsiz qaldi …”

Kéyinki téléfon söhbitimiz jeryanida nam-sheripini ashkarilashni xalimaydighan bu qizdin doktor nebijanning tutqun qilinish seweblirini sorighinimizda u mundaq jawab berdi: “Saqchilar uning bilen alaqilishiptu. U chaghda nebijan xotende idi. Uni tutqun qilishning sewebini hazirghiche dep bermeptu. Bashqilarni soraq qilip öyidikilerge azraq xewer béridighanmu oxshaydu. Biraq uningdin hazirghiche héchqandaq gep yoq. Nebijan eyni waqitta shinjang uniwérsitétida proféssor arslan abdullaning qolida magistirliq unwani üchün oqughan idi. Arslan mu'ellimni tutqanda men ürümchide idim. Bu belkim 12-ay bolsa kérek. Méning oyumche, nebijan arslan mu'ellimning oqughuchisi bolghachqa, uni arslan abdullagha chétip tutqun qilghan bolsa kérek. Shinjang uniwérsitétidiki bir nechche Uyghur proféssorlarni tutqun qilghan waqitta ürümchide bar idim. Ularni soraq qilip axirida oqughuchilirigha chétip hemmisini tutqan bolsa kérek dep oylidim…”

U doktor nebijanning tutqun qilin'ghanliqidin qandaq xewer tapqanliqi heqqidiki so'alimizgha jawaben özining nebijan bilen 2018-yili 2-ayning 15-küni axirqi qétim torda xewerleshkenlikini, shuningdin kéyin nebijandin qayta xewer bolmighanliqi éytti.

Doktor nebijan hebibulla 1983-yili 5-ayning 4-küni xoten wilayitining lop nahiyeside tughulghan. Bashlan'ghuch we ottura mektepni öz yurtida tamamlighan nebijan 2002-yili xoten pédagogika aliy téxnikomining xitay tili kespini püttürgen. 2002-2004-Yilliri lopta oqutquchiliq qilghan. U 2006-yili shinjang pédagogika uniwérsitétida xitay tili kespi boyiche bakalawrliq unwanini, 2010-yili shinjang uniwérsitétining tilshunasliq kespide magistirliq unwanini alghan. U proféssor arslan abdullaning yétekchilikide “Uyghur tilining xoten diyaléktida qedimki türk tilining éléméntliri” namliq magistirliq maqalisini muweppeqiyetlik yaqlighan. 2011-Yili merkizi milletler uniwérsitétining Uyghur tili we edebiyati fakultétida doktorluq oqushigha kirgen. 2012-Yilidin 2014-yilighiche gérmaniye göttin'gén uniwérsitéti türkologiye we ottura asiya fakultétida “Xitaychidin terjime qilin'ghan qedimki Uyghurche buddizm eserliridiki pé'illarning léksikiliq we sémantikiliq alahidiki” dégen témidiki doktorluq dissértatsiyeni yézishqa bashlap, 2015-yili 6-ayda béyjingda tamamlighan.

Nebijan oqush püttürgendin kéyin shinjang uniwérsitétining til institutida xizmet qilishqa bashlighan. U ilgiri-kéyin bolup, ikki dölet derijilik, bir aptonom rayon derijilik we bir uniwérsitét derijilik tetqiqat témisigha yétekchilik qilghan. U yene ilmiy zhurnallarda bir qatar yuqiri sewiyelik maqalilerni élan qilip, öz kespi boyiche tonulushqa bashlighan yashlarning biri iken.