Atushtiki bir yerlik ahale: “Hazir atushtek yerde meschit néme ish qilidu?”

Muxbirimiz erkin
2019.03.01
cheqiwetilgen-meschit-jame.JPG Shayar nahiyeside chéqiwétilgen meschit. 2016-Yili küz.
Oqurmen Teminligen

Xitay da'irilirining 2017‏-yilidin bashlan'ghan keng kölemlik basturush herikitide atushtiki ataqliq diniy zat emet xétiphajimning jemeti nuqtiliq tutqun qilish obyéktigha aylan'ghan. Mezkur jemettin az dégende 50 kishining tutqun qilin'ghanliqi melum bolghan. Uning tutqun qilin'ghan az dégende 50 tek newre we chewrilirining ichide ablimit xalis hajim, abduréshit hajimdek jem'iyetke tonulghan meripetperwer zatlar, doxturlar, inzhénérlar we utuqluq tijaretchiler bar idi. Melum bolushiche, xitay hökümiti bu a'ilining ezalirini tutqun qilipla qalmay, ularning emet xétiphajimdin qalghan atushning azghan kentidiki ata miras qorusini péchetligen. Shuningdek yene bu a'ilining azghan kentige salghan meschitini chéqiwetken.

Yéqinda atushtiki bir yerlik déhqan ziyaritimizni qobul qilip, emet xétiphajimning qorusining péchetlen'genliki, bu a'ilining 1980‏-yillirida azghan'gha salghan meschitining chéqiwétilgenlikini delillidi. Mezkur uchur xitay hökümiti bezi döletlerdiki kommunistik partiye we radikal solchi siyasiy partiye-guruhlarni wekillirini ürümchige teklip qilip, “Milletlerning diniy erkinlikige hörmet qiliniwatqanliqi” ni ilgiri sürgen bir waqitta delillen'gen idi. Atushtiki yuqiriqi yerlik ahale muxbirimizgha qilghan sözide, “Hazir atushtek bir yerde meschitning néme ish qilidighanliqi” ni tekitlidi. 

Yerlik ahale: “Emet xétiwajikamni biz tonumaymiz, u ölüp ketken, baldurqi ademler. Hazir u qoruda adem yoqmiki, deymen. He'e, yoq. Qoru bolghan bilen ishikige qulup séliqliq. Lékin dadüy öginish merkizi qildi, dégen undaq ish yoq, hazir dadüy kengri tursa. Biraq, ademlerning öyige qulup séliqliq. U qorudiki tursunaxun, dégen adem yoq. Hazir bashqa yerdin kélip olturidighan undaq ademlerning hemmini yurtigha heydiwetti. Hazir ikkila qorugha qulup séliqliq. Héchkim yoq u qoruda olturidighan”. 

Muxbir: bu qoruning balilirichu, nege ketti ular? 

Yerlik ahale: “Ularning hemmisi ashu yerde oquwatidu, terbiyeliniwatidu hemmisi. Hétiwajikam ölima adem, shunga u a'ilidikilerning hemmisi oquwatidu. Hazir jiq oquwatqanlar, ularning hemmisi oquwatidu. Qaysi balilar oquwatidikin, ishqilip hemme ademningkide bar bir-din ikkidin oquwatqanlar. Shunga, u a'ilidikilerning hemmisi shu yerde oquydu, denga. Hazir u qoruning ishiki étiglik asasen. Hazir 2 yildek boldi, shinjangda mawu ishlarning bashlan'ghinigha. U a'ilining kitablirigha qandaq bolup ketkenlikini biz uqmiduq. U yénigha sélin'ghan meschit néme qilatti hazir?. Meschit yoq, chéqip boldi. Meschit néme ish qilatti hazir atush dégen yerde?.” 

Emet xétiphajimning azghan kentidiki qorusining yénigha sélin'ghan mezkur meschitni uning oghli haji muhemmet ependi salghan. Haji muhemmet ependi xéli yillar özi imamliqini qilghan mezkur meschit 2011‏-yili yéngilan'ghan idi. Emet xétiphajimning a'ilisi we mezkur meschitning ehwalidin xewerdar bir xanimning bildürüshiche, da'iriler mezkur meschit yéngilan'ghan öz waqtidila “Meschitni bek körkem qiliwétipsiler” dep kashila chiqarghan iken. 

Uyghur ayal: “Emet xétiphajim ötken, hazir ular igilep mektep qiliwaldi dégen öy. Emet xétiphajimning dadisi muhemmet hajim dégen ademler ötken yaxshi ademler. Bu, héchbir ademge ziyini yetmeydighan, xelqqe paydisi yétidighan 5 ewlad tughulup ösken öy. 80‏-Yili bir meschit salghan ashu öyning yénigha. Azghan dadüy, 8‏-shawdüyde. Buni, 78‏-yilimu, 80 ‏-yilimu resmiy qanunluq qilip, intayin teste testiqlighan bolsimu salghan östengning boyighila. U meschitni 2011‏-yili shundaq yol méngip, qanunsiz qilmay, qanunluq, dep testiqlitip yéngilap salghan. 2017‏-Yili 6‏-ayda 1-qétim shu meschitni chéqiwétiptiken. Bir bashtin uruq-tughqanlarni tutushqa bashlighandila meschitni chiqiwétiptu tüzliwétiptu dégenni angliduq. Uni qaytidin sélishta 2-3 shawdüyning adimi patqudek da'iride yaghach-tashlirini qaytidin chéqip tüzlep salsa, shu waqtidila ‛biz ruxset qilghan da'iridin ashuruwétipsiler‚ dep xapa qiliptiken.” 

Ehwaldin xewerdar yuqiriqi xanimning bayan qilishiche, bu a'ilining chet'eldiki perzentlirini beng qattiq ökündürgini ularning mal-mülkini musadire qilinishi emes, belki bowisidin qalghan nechche yüz yilliq kitab we höjjetlerning aqiwiti iken. U, bu matériyallarning ichide sultan sutuq bughraxan'gha chétilidighan tamgha we höjjetlerning barliqini bildürdi. 

Atush, xitay hökümitining 2017‏-yili bashlan'ghan omumyüzlük basturush herikitide uning eng éghir buzghunchiliqigha uchrighan rayonlarning biridur. Da'iriler bu qétimqi basturushta diniy zatlar we ularning a'ile ezalirigha zerbe béripla qalmay, oxshashla tijaretchilerge zerbe bergen. Weziyettin xewerdar kishilerning bildürüshiche, da'iriler 2017‏-yili atushluq ataqliq öy mülk sodigiri iminjan hajimni tutqun qilip, uning 17 milyard yüenlik mal-mülkini tartiwalghan. Uning özi baj qachurush bilen eyiblinip, ötken yili sotlan'ghan. Iminjan hajim öz nöwitide yene “Miraj” shirkitining shériki abduréshit hajimning qudisi iken. Melum bolghandek abduréshit hajim ataqliq diniy zat emet xétiphajimning newrisi idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.