Америка һөкүмитиниң адәм әткәсчилик йиллиқ доклатида мәҗбурий әмгәк ‏-һашар тәнқид қилинди

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң 2016‏-йиллиқ адәм әткәсчилик доклатида, хитай “әрләр, аяллар вә балиларға қаритилған мәҗбурий әмгәк һәм җинсий әткәсчиликниң мәнбәси, нишани вә өткүнчи бекити” дәп көрситилгән.

Америкиниң доклатида, хитайдики 294 милйондин артуқ ақма нопус җинсий әткәсчилик вә мәҗбурий әмгәккә селиш қилмишлириниң әң асан қурбаниға айлинидиған иҗтимаий топ болсиму, әмма хитай һөкүмити адәм әткәсчиликини чәкләшниң әқәллий өлчәмлиригә әмәл қилмайватқанлиқини тәкитлигән.

Доклатта йәнә, хитайниң адәм әткәсчиликигә қарши туруш ишлиридики ипадисигә қарап, у америкиниң 2‏-дәриҗилик көзитилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүлгән. Бу хитайниң йеқинқи 3 йилдин буян изчил 2-дәриҗилик көзитилидиған дөләтләр тизимликидин орун елишидур.

Америка дөләт ишлар министири җон кәрий пәйшәнбә күни доклат елан қилиш мунасивити билән өткүзгән йиғинда нутуқ сөзләп, доклатта америкиниң адәм әткәсчилик мәсилисидики конкрет әндишилириниң оттуриға қоюлғанлиқини билдүрди.

Җон кәрий мундақ деди: “дөләтләрни уларниң әһвалиға қарап дәриҗигә айриш һөкүмитимизниң адәм әткәсчиликигә хатимә бериш җәһәттики тиришчанлиқини намаян қилиду. Буниңда сиясий вә башқа җәһәттики амиллар һесабқа елинмиди. Мән ейтқандәк униңда пәқәт өлчәм асас қилинди. Шуниң билән биргә дөләтләрни дәриҗигә турғузғандин башқа, бизниң конкрет әндишилиримиз һәм хизмитимизни яхши қилишниң йоли оттуриға қоюлди. Бу доклат пәқәт бир рәсмийәт, дәп қарилип қалмисун. У бизниң чәк-чеграмиз, нийәт-иқбалимиз, баһалаш өлчими вә дәриҗигә айриш хизмитимизни ипадиләйду.”

Америкиниң адәм әткәсчилик доклатида, кишиләрни мәҗбурий әмгәк селиш хитайда һазирға қәдәр давамлишиватқанлиқини, бәзи районларда бу әһвал хитай дөлитиниң қоллишида йолға қоюлуватқанлиқини билдүргән.

Доклатта йәнә, хитай даирилириниң уйғур районидики ақсу вилайитидә уйғурларни “қанунсиз паалийәтләр” гә арилишип қалмисун, дегән сәвәб билән йеза игилик ишлирида мәҗбурий әмгәккә салғанлиқини билдүргән.

Доклатта йәнә, кишилик һоқуқ вә ахбарат васитилириниң хәвәрлиридә, “шинҗаңдики йәрлик даириләрниң уйғур әрлирини вә аялларни уйғур райониниң ичидә вә сиртида мәҗбурий әмгәккә салғанлиқи” қәйт қилинғанлиқини алаһидә тәкитлигән.

Уйғур деһқанлирини мәҗбурий әмгәк-һашарға селиш мәсилиси йәрлик хәлқ вә уйғур тәшкилатлириниң изчил наразилиқини қозғап, хитай һөкүмитини деһқанлар үстидики бу йүкни бикар қилишқа чақирип келиватқан мәсилә иди.

Канадада олтурушлуқ уйғур вәзийәт анализчиси мәмәт тохти, америка һөкүмитиниң йиллиқ доклатида һашарни тилға елиниши һашарниң бикар қилинишида иҗабий рол ойнайдиғанлиқини көрсәтти.

Мәмәт тохти: “бу мәсилини оттуриға қойғили узун болған, лекин қандақтур хәлқара җәмийәт бу мәсилигә таза етибар бәрмиди. Бәлки, етибар бәрмәсликиниң сәвәби хәлқләрдики һазирқи дәврдә бундақ бир ишниң болуши мумкин әмәс, дегән чүшәнчә билән мунасивәтлик болса керәк. Лекин америкиниң елан қилған доклатида бу мәсилиниң тилға елиниши гезит-журнал васитиси билән әмәс, һөкүмәт органлири арқилиқ бу мәсилиниң диққәт-етибар қозғашқа башлиғанлиқини көрситиду. Бу һашарни тохтитишта бәлким хәлқара җәмийәтниң бу мәсилини көтүрүп чиқиши иҗабий рол ойнап қелиши мумкин” деди.

Мәмәт тохти әпәндиниң илгири сүрүшичә, һашар уйғур деһқанлириниң йәлкисини бесип туруватқан еғир мәниви вә җисманий йүктур. У, һашарни “заманиви қуллар әмгики” дәйду. Униң көрситишичә, хитай һөкүмити һашар арқилиқ уйғур деһқанлириниң җисманий вә мәниви дунясини контрол қилмақтикән.

Мәмәт тохти: “һашарға селиш һазирқи заман дөләт қанунлирида һечқандақ орни болмиған бир уқум. У һәтта уйғурлардин башқа милләтләргә иҗра қилинғини йоқ. Бу инсанлар мәҗбурий ишқа селиниватиду. Иккинчидин, уларға һәқ төләнмәйватиду. Үчинчидин, уларниң һечбир һәқ-һоқуқиға дөләт етибар бәрмәйватиду яки диққәт қилмайватиду. У җәһәттин ейтқанда, у һәм қуллуқ һәм контрол. Чүнки, сениң һечбир һәқ-һоқуқуң йоқ. Мән буйруғанға яқ, дейиш һоқуқуң йоқ. Мән буйруған бу ишни қилисән, дәп даириләрниң деһқанларға қойған позитсийәси бу. Демәкки, у деһқанларни қул орнида көрүватиду. Иккинчи бири, һашарни мушундақ рамизанда инсанлар роза тутқанда буларни контрол қилип, роза тутқузмаслиқниң қорали қилип ишлитиватиду. Биз һашарни контроллуқ вә қуллар әмгикиниң бирләшмиси десәк мувапиқ болиду.”

Уйғур аптоном райони һөкүмити илгири уйғур районида һашарниң бикар қилинидиғанлиқини җакарлиған болсиму, әмма даириләр бу қарарни һазирға қәдәр иҗра қилмиди. Хитай һөкүмити уйғур районида террорлуққа қарши туруш һәрикити башлиғандин кейин, һазир җәнубтики вилайәт, наһийәләрдә күчәйгән. Даириләрниң бу йил рамизанда җәнубтики бәзи наһийәлиридә деһқанларни һашарға тутқанлиқи мәлум болған иди.

Америка дөләт ишлар министирлиқиниң доклатида йәнә, хитайда өз пуқралириниң мәҗбурий әмгәк, җинсий әткәсчилик қурбаниға айланғандин башқа, хитайға қошна әлләрдики аяллар вә балиларниң мәҗбурий әмгәк вә җинсий тиҗарәт қурбаниға айлиниватқанлиқини, буниң ичидә африқилиқлар вә америкилиқларниң барлиқини илгири сүргән.

Америка дөләт ишлар министири җон кәрий бүгүнки йиғинда сөзлигән нутқида адәм әткәсчиликини һәргиз сәл чағлашқа болмайдиғанлиқини агаһландурди.

У мундақ деди: “бу 21‏-әсир, биз инсанийәт мәдәнийитиниң нәччә миң йиллиқ тәрәққиятида илгирилигәнликини билимиз. Бу җәрянда мәйли тоғра болсун яки хата болсун қаидә-қанунлар турғузулди һәм пәрқләр мәйданға кәлди. Биз бу инсан җамаитиниң бир парчиси сүпитидә универсал кишилик һоқуқ әһдинамисигә бағлиқ болғанлиқимиздин пәхирлинимиз. Бирақ шуниму сәмимий ейтиш керәкки, бүгүнниң өзидиму адәм әткәсчиликиниң көлими кишини чөчүтиду. Адәм әткәсчиликиниң пәйда қилған хирисини һәргиз сәл чағлашқа болмайду. Биз шуни интайин әпсусланған һалда көрүватимиз, қизлар җинсий қуллуққа мәҗбурлинидиған, аяллар, әрләр вә балилар интайин начар шараитта еғир әмгәккә селинидиған әһвал йәнила мәвҗут. Лекин яхши хәвәр, биз буниңға қарши күрәш қилиш имканийитигә игимиз.”