Уйғур районида интернет мәшғулатлириға қарита назарәт вә җазалаш давам қилмақта

Уйғур ели даирилириниң интернет тори вә янфонға қаратқан назарәт қилиши қаттиқ күчийиватқан бир мәзгилдә, интернет торида қилған мәшғулати сәвәблик тутқун қилинип, дело турғузулуватқанларниң саниму көпәймәктә. Уйғур аптоном районидики тор башқуруш даирилириниң бәлгилимилиригә асасән, башқилар торға чиқарған аталмиш қанунсиз мәзмунларни көрүшниңму қанунсизлиқ һесаблинидиғанлиқи дәлилләнди.

Хәлқарадики кишилик һоқуқ органлири хитай һөкүмитиниң уйғур аптоном районида интернетқа қаратқан контролини вә кишиләрниң пикир әркинлики, учурға еришиштәк әң асасий һоқуқлирини еғир дәриҗидә дәпсәндә қиливатқанлиқини тәнқид қиливатқан бир мәзгилдә, уйғур район даирилири кишиләрниң интернет торида қилған мәшғулатлирини қаттиқ назарәт астиға елишни һәм уни җазалашни давам қилмақта. Техи 31-авғуст күни уйғур аптоном районлуқ алақә торини башқуруш идариси йәттә нәпири уйғур, җәмий 13 кишини интернет торидики аталмиш “қанунсиз” мәшғулатлири үчүн бир тәрәп қилғанлиқини елан қилған болса, 5-сентәбир чаршәнбә күни хотән вилайәтлик җ х идариси тор бихәтәрлик тармақ әтрити хотәндики бир тордашниң “сина билоги” да “террорлуққа аит иғва” тарқатқанлиқи үчүн қолға елинғанлиқини җакарлиди.

Уйғур район даирилири бу йил 5-айдин башлап, мушу хилдики интернет торида қанунсиз учур тарқатқан дегән җинайәт билән бир тәрәп қилиниватқан кишиләрниң тизимликини елан қилишқа башлиған. Җүмлидин, 5-айниң 2-күни йеңи “алақә тори ахбарат учурлири мулазимитини башқуруш бәлгилимиси” ни елан қилип, телефон әплири арқилиқ “зиянлиқ” учур тарқатқучиларниң қилмишиға қарап туруп охшимиған дәриҗидә җинайи җаза бекитишни қарар қилғандин бери, арқиму-арқидин мушу хилдики делолар уқтуруш қилинип аһалиләргә агаһландуруш беридиған хәвәрләр көпәйгән иди.

Биз уйғур районлуқ иҗтимаий алақә тори қанунсиз вә начар учурларни паш қилиш телефониға телефон қилип, торда қандақ мәзмунларниң қанунға хилап учур қатарида бир тәрәп қилиниватқанлиқини соридуқ. Телефонға чиққан хадим соалимизға җаваб берип, адәттә “зораванлиқ, террорлуққа аит мәзмунлар, дини радикаллиқ вә шундақла шинҗаңниң иқтисадий-сиясий вәзийити, дөләтниң сиясий түзүлмисигә мунасивәтлик мәзмунлар” ниң һәммисиниң қанунға хилап мәзмун дәп қарилидиғанлиқини билдүрди. Бу паш қилиш телефонидики хадимниң сөзидин мәлум болушичә, торда бундақ мәзмунларни һәмбәһирләшла әмәс, башқилар тәрипидин һәмбәһирлигәнләрни көрүшму вә уни көрүп туруп паш қилмаслиқму қанунға хилаплиқ қилғанлиқ дәп қарилидикән.

Дәрвәқә, пәйшәнбә күни хотән вилайәтлик җ х идариси тор бихәтәрлик тармақ әтрити тәрипидин у бир нәпәр тордашниң торда иғва тарқатқанлиқи үчүн қолға елинип бир тәрәп қилинғанлиқиға аит хәвәрдә йәнә иғва тарқатқанлардин сирт, иғваға ишәнгүчиләрниңму җазалинидиғанлиқи ениқ қилип йезилған. Униңда мундақ дейилгән: “тор дуняси қанунниң сиртида әмәс, иғва тоқуш, иғва тарқитиш қанунға хилап қилмиш һесаблиниду, кәң тордашлар тордики ялған-явидақларға аңлиқ тақабил туруп, иғва тарқатмай, иғва тоқумай, иғваға ишәнмәй, дәлилләнмигән учурларни халиғанчә тарқатмаслиқи, халиғанчә өзгәртмәслики керәк. Ундақ болмайдикән, мунасип қануний җавабкарлиқни үстигә алиду. Қәстән иғва тарқатқучилар, иғваға ишәнгүчиләрни җ х органлири қанун бойичә қаттиқ җазалайду.”

Буниңдин сирт, уйғур елидики қанунчилиқ тор бетиниң үндидардики сәһиписидиму илгири мушу хилдики бир уқтуруш чиқирилған иди. Уқтурушта мундақ дейилгән:
“бәзиләрниң әйни вақиттики сәзгүрлүки вә мунасивәтлик қанун еңиниң юқири болмаслиқи сәвәблик йәнә бир җәһәттин елип ейтқанда һазир районимизда тордики җинайи қилмишларға зәрбә бериш долқуниниң ашурулушиға әгишип, һазир бәзи тордашлар өзиниң әйни вақитта таза ерәңшимәй туруп чәмбәргә чиқирип қойған язма, сүрәтлиридин, һәмбәһирлигән уланмилиридин ғәм йәп әнсирәп олтурмақта. Торға көп нәрсә йоллайдиған тордашларниң бу әндишиси техиму күчлүк, улар бурун немә чиқирип қойғандимән, қандақ темиға йүрәк берип қойғандимән дегәндәк хияллар билән хатирҗәмлики бузулмақта.... Әгәр үндидарниң хатирҗәмликини бузушини халимисиңиз у һалда үндидар һесабиңизни мәңгүлүк өчүрүветиң, теңшүн ширкити йеқинда үндидарға һесабатни бирақла өчүрүветидиған иқтидарни қошти”

Америкидики уйғур кишилик һоқуқ қурулушиниң тәтқиқатчиси һенрий шаҗески әпәнди болса юқиридики әһвални уйғур елидә бәрпа қилиниватқан “сақчи дөлити” системисиниң бир парчиси, дәп көрсәтти. У мундақ деди: “мәнчә бу ‛сақчи дөлити системиси‚ қурулушиниң күчәйтип елип бериливатқанлиқиниң бир ипадиси. Хитай һөкүмити кишиләрни назарәт қилишни микро дәриҗигә елип барди. Улар кишиләрниң телефонлиринила әмәс, уларниң немә ойлаватқанлиқиниму, йәни уларниң идийәсиниму контрол қилишқа урунуватиду. Болупму кишиләрниң һөкүмәт тоғрисидики ой-пикирлирини қаттиқ контрол қиливатиду. Бу бизгә хитай һөкүмити тоғрулуқ немини ипадиләп бериду, дегәндә хитай һөкүмити 60 йилдин буян уйғур елини башқурушта пәқәт бихәтәрлик тәдбирлирини ашуруш вә районни һәрбийләштүрүш усулини қолланди. Демәк, хитай һөкүмити қандақ қилғанда уйғурлар билән һәмкарлишип, уларни дөләт иқтисадиниң, сияситиниң бир парчиси һалиға әкелимиз дәйдиған чүшәнчидин нери. Хитайниң уйғурлардики наразилиқни бир тәрәп қилиш усули пәқәтла техиму көп бихәтәрлик тәдбири ишлитиштин ибарәт.”

Уйғур ели вәзийитини йеқиндин көзитип келиватқан адриян зенз қатарлиқ тәтқиқатчиларму хитай һөкүмитиниң уйғур елидә йолға қоюватқан тәқиб вә контрол системилири үстидә тохтилип, һөкүмәтниң пуқралар үстидә мутләқ контролни ишқа ашуруватқанлиқини билдүргән иди.