Көзәткүчиләр: хәлқара җәмийәт уйғур елидики лагерларда йолға қоюлуватқан мәҗбурий әмгәккә ортақ қарши туруши керәк

Бүгүн, фирансийә агентлиқи икки йиллиқ лагер һаятидин қутулуп, қазақистанға қайтип кәлгән гүлзирә авлханни зиярәт қилиш арқилиқ елан қилған бир парчә хәвиридә нөвәттә уйғур елидики лагерларда тутқунларниң завут-карханиларда мәҗбурий әмгәккә селиниватқанлиқини билдүргән. Гүлзирәниң ейтип беришичә, у 15 ай бойичә икки охшимиған лагерда тутуп турулғандин кейин ғулҗа наһийәси тәвәсидики “җяфаң санаәт райони” дики бир пәләй завутида ишқа чүшкән. Улар һәр күни аптобус билән узун йолларни бесип, бу завутқа әп келинидиған болуп, завут даирилири йәнә уларға очуқ қилип, бу пәләйләрниң чәтәлләргә експорт қилинидиғанлиқини, шуңа уни көңүл қоюп яхши ясиши керәкликини буйруған икән.

Америкадики кишилик һоқуқ органлиридин “әркинлик сарийи” ниң тәтқиқатчиси сараһ кук ханимниң қаришичә, бу, уйғур елидики лагерларниң хәлқаралиқ тәсирини намаян қилип беридиған йәнә бир муһим әһвал икән. У бу һәқтә мундақ дәйду: “хитайдики түрмиләрдә яки һәрхил тутуп туруш орунлирида мәҗбурий әмгәк һечқачан тәлтөкүс аяғлишип бақмиған. Бирақ бу, уйғур елидә лагерларниң барлиққа келиши билән йәниму кәң омумлашти. юқиридики бу қазақ аялниң ейтқанлири, йәни лагердикиләр ишләп чиқарған пәләйләрниң чәтәлләргә експорт қилинидиғанлиқидәк бир пакит бу мәсилиниң хәлқаралиқ һәҗмини көрситип бәрмәктә. Демәк, америка қатарлиқ һәрқайси әлләр импорт қилинған малларниң мәнбәсини қаттиқ тәкшүрүши, мәҗбурий әмгәк арқилиқ ишләп чиқирилған малларға мунасивәтлик қанунлирини чиңитиши вә һәрқайси ширкәтләр униңға әмәл қилиши керәк”.

Йеқинда америкадики баҗер тәнтәрбийә кийимлири ширкити хотәндики йиғивелиш лагерлирида тутқунларни мәҗбурий әмгәккә селиватқан “тәйда һәссидарлиқ чәклик ширкити” ниң тәнтәрбийә кийимлирини импорт қилип, америкада базарға салған. Бу вәқә күчлүк инкас пәйда қилғандин кейин баҗер ширкити хотәндики “тәйда ширкити” билән болған барлиқ алақисини үзгәнликини вә бундин кейин уйғур елидин һечқандақ мал импорт қилмайдиғанлиқини җакарлиған иди.

Америкадики нурғун университетлар баҗер ширкитиниң мәктәп дуканлиридики тәнтәрбийә кийимлирини йиғивәткән. Америка һөкүмәт тармақлириму мәзкур вәқә үстидин тәкшүрүш башлиған иди.

Сараһ кук ханимниң қаришичә, хитай өлкилириниң һәммә йеригә тарқалған мәҗбурий әмгәк завутлирини тепишқа қариғанда, уйғур елидики бундақ завутларни байқаш асанрақ икән. Шуңа чәтәл һөкүмәтлири вә һәрқайси чәтәл ширкәтлири, импорт қиливатқан маллири әгәр уйғур елидә ясалған болса, уни киргүзмәслики вә у ширкәтләр билән алақини түзүши керәк икән.

“ню-йорк вақти” гезити өткән йили декабирда, уйғур елидики лагерларға тутқун қилинғанларниң уруқ-туғқанлиридин игилигән мәлуматлар, сүний һәмраһ арқилиқ тартилған сүрәт вә хитай хәвәр тор бәтлиридә бу һәқтә елан қилинған хәвәрләр, шундақла хитай тор бәтлиридә завутларниң адресиға аит тәминләнгән учурларни селиштуруш вә тәтқиқ қилиш асасида йеқинқи айлардин бери лагерларға четишлиқ болған завут-фабрикиларниң қәшқәр, ақсу вә хотәндә тездин көпәйгәнликини байқиған. Мәзкур гезит игилигән учурлардин қариғанда, бу завутларниң көпи кийим-кечәк фабрикилири икән.

Мәзкур хәвәр елан қилинип узун өтмәй, хитайниң “мәркизи шәһәр истемалчилири гезити” бир хәвәр тарқитип, 2018‏-йили уйғур аптоном район районида оттура-кичик типлиқ 19 миң йеңи кархана пәйда болғанлиқини, бу карханиларда 170 миң адәм ишқа орунлашқанлиқини, бу йил ичидә бу карханилар саниниң йәниму ашурулуп йәнә 100 миң киши ишқа орунлаштурулидиғанлиқини хәвәр қилди.

Сараһ кук ханим уйғур елидики бу мәҗбурий әмгәк лагерлири арқилиқ хитай һөкүмитиниң наһайити зор пайдиға еришиватқанлиқини, буниң һәтта лагерларни давамлаштуруш үчүн ишлитиливатқан болуши мумкинликиниму әскәртти. У сөзидә: “шинҗаңдики лагерлардики тутқунларни бикарлиқ әмгәккә селиш арқилиқ пайда еливатқанлар бар. Улар бәлким шәхсий ширкәтләр яки һөкүмәт ширкәтлири вә яки әмәлдарлар болуши мумкин. Бәлким буниңдин киргән пайдиниң мәлум қисми лагерларни давамлаштуруш вә һәтта кеңәйтиш үчүн ишлитиливатқан болуши мумкин. Шуңа мениңчә, лагерларға четишлиқ бундақ ширкәтләрдин мал сетивелишни қәтий чәкләп, уларға тиҗарәт пурсити бәрмәслик керәк. Уларниң буниңдин еливатқан пайдисини чәкләш азайтиш яки керәк. Шундақ қилғанда һеч болмиғанда иқтисад арқилиқ болсиму, лагер мәсилисидә хитайға бесим һасил қилғили болиду, дәп қараймән” деди.

Дәрвәқә, чәтәлләрдики бирқисим уйғур көзәткүчилири лагерлардики “ипадиси яхши” дәп қариливатқан тутқунларниң завутларда мәҗбурий әмгәккә селинишиниң сәвәбини, хитайда иқтисад омумйүзлүк астилиған шараитта районда әмгәк күчи азийип кетиш билән паләч һалға чүшүп қалған кичик типтики хитай карханилирини тирилдүрүш вә яки һөкүмәт лагерларға сәрп қиливатқан чиқимлирини толуқлаш үчүн икәнликини билдүргән иди.