Közetküchiler: xelq'ara jem'iyet Uyghur élidiki lagérlarda yolgha qoyuluwatqan mejburiy emgekke ortaq qarshi turushi kérek

Bügün, firansiye agéntliqi ikki yilliq lagér hayatidin qutulup, qazaqistan'gha qaytip kelgen gülzire awlxanni ziyaret qilish arqiliq élan qilghan bir parche xewiride nöwette Uyghur élidiki lagérlarda tutqunlarning zawut-karxanilarda mejburiy emgekke séliniwatqanliqini bildürgen. Gülzirening éytip bérishiche, u 15 ay boyiche ikki oxshimighan lagérda tutup turulghandin kéyin ghulja nahiyesi tewesidiki “Jyafang sana'et rayoni” diki bir peley zawutida ishqa chüshken. Ular her küni aptobus bilen uzun yollarni bésip, bu zawutqa ep kélinidighan bolup, zawut da'iriliri yene ulargha ochuq qilip, bu peleylerning chet'ellerge éksport qilinidighanliqini, shunga uni köngül qoyup yaxshi yasishi kéreklikini buyrughan iken.

Amérikadiki kishilik hoquq organliridin “Erkinlik sariyi” ning tetqiqatchisi sarah kuk xanimning qarishiche, bu, Uyghur élidiki lagérlarning xelq'araliq tesirini namayan qilip béridighan yene bir muhim ehwal iken. U bu heqte mundaq deydu: “Xitaydiki türmilerde yaki herxil tutup turush orunlirida mejburiy emgek héchqachan teltöküs ayaghliship baqmighan. Biraq bu, Uyghur élide lagérlarning barliqqa kélishi bilen yenimu keng omumlashti. Yuqiridiki bu qazaq ayalning éytqanliri, yeni lagérdikiler ishlep chiqarghan peleylerning chet'ellerge éksport qilinidighanliqidek bir pakit bu mesilining xelq'araliq hejmini körsitip bermekte. Démek, amérika qatarliq herqaysi eller import qilin'ghan mallarning menbesini qattiq tekshürüshi, mejburiy emgek arqiliq ishlep chiqirilghan mallargha munasiwetlik qanunlirini chingitishi we herqaysi shirketler uninggha emel qilishi kérek”.

Yéqinda amérikadiki bajér tenterbiye kiyimliri shirkiti xotendiki yighiwélish lagérlirida tutqunlarni mejburiy emgekke séliwatqan “Teyda hessidarliq cheklik shirkiti” ning tenterbiye kiyimlirini import qilip, amérikada bazargha salghan. Bu weqe küchlük inkas peyda qilghandin kéyin bajér shirkiti xotendiki “Teyda shirkiti” bilen bolghan barliq alaqisini üzgenlikini we bundin kéyin Uyghur élidin héchqandaq mal import qilmaydighanliqini jakarlighan idi.

Amérikadiki nurghun uniwérsitétlar bajér shirkitining mektep dukanliridiki tenterbiye kiyimlirini yighiwetken. Amérika hökümet tarmaqlirimu mezkur weqe üstidin tekshürüsh bashlighan idi.

Sarah kuk xanimning qarishiche, xitay ölkilirining hemme yérige tarqalghan mejburiy emgek zawutlirini tépishqa qarighanda, Uyghur élidiki bundaq zawutlarni bayqash asanraq iken. Shunga chet'el hökümetliri we herqaysi chet'el shirketliri, import qiliwatqan malliri eger Uyghur élide yasalghan bolsa, uni kirgüzmesliki we u shirketler bilen alaqini tüzüshi kérek iken.

“Nyu-york waqti” géziti ötken yili dékabirda, Uyghur élidiki lagérlargha tutqun qilin'ghanlarning uruq-tughqanliridin igiligen melumatlar, sün'iy hemrah arqiliq tartilghan süret we xitay xewer tor betliride bu heqte élan qilin'ghan xewerler, shundaqla xitay tor betliride zawutlarning adrésigha a'it teminlen'gen uchurlarni sélishturush we tetqiq qilish asasida yéqinqi aylardin béri lagérlargha chétishliq bolghan zawut-fabrikilarning qeshqer, aqsu we xotende tézdin köpeygenlikini bayqighan. Mezkur gézit igiligen uchurlardin qarighanda, bu zawutlarning köpi kiyim-kéchek fabrikiliri iken.

Mezkur xewer élan qilinip uzun ötmey, xitayning “Merkizi sheher istémalchiliri géziti” bir xewer tarqitip, 2018‏-yili Uyghur aptonom rayon rayonida ottura-kichik tipliq 19 ming yéngi karxana peyda bolghanliqini, bu karxanilarda 170 ming adem ishqa orunlashqanliqini, bu yil ichide bu karxanilar sanining yenimu ashurulup yene 100 ming kishi ishqa orunlashturulidighanliqini xewer qildi.

Sarah kuk xanim Uyghur élidiki bu mejburiy emgek lagérliri arqiliq xitay hökümitining nahayiti zor paydigha érishiwatqanliqini, buning hetta lagérlarni dawamlashturush üchün ishlitiliwatqan bolushi mumkinlikinimu eskertti. U sözide: “Shinjangdiki lagérlardiki tutqunlarni bikarliq emgekke sélish arqiliq payda éliwatqanlar bar. Ular belkim shexsiy shirketler yaki hökümet shirketliri we yaki emeldarlar bolushi mumkin. Belkim buningdin kirgen paydining melum qismi lagérlarni dawamlashturush we hetta kéngeytish üchün ishlitiliwatqan bolushi mumkin. Shunga méningche, lagérlargha chétishliq bundaq shirketlerdin mal sétiwélishni qet'iy cheklep, ulargha tijaret pursiti bermeslik kérek. Ularning buningdin éliwatqan paydisini cheklesh azaytish yaki kérek. Shundaq qilghanda héch bolmighanda iqtisad arqiliq bolsimu, lagér mesiliside xitaygha bésim hasil qilghili bolidu, dep qaraymen” dédi.

Derweqe, chet'ellerdiki birqisim Uyghur közetküchiliri lagérlardiki “Ipadisi yaxshi” dep qariliwatqan tutqunlarning zawutlarda mejburiy emgekke sélinishining sewebini, xitayda iqtisad omumyüzlük astilighan shara'itta rayonda emgek küchi aziyip kétish bilen palech halgha chüshüp qalghan kichik tiptiki xitay karxanilirini tirildürüsh we yaki hökümet lagérlargha serp qiliwatqan chiqimlirini toluqlash üchün ikenlikini bildürgen idi.