Uyghur diyaridiki “Qayta terbiyelesh” lagérliri dawamliq ashkarilanmaqta

Xitay hökümiti Uyghur diyardiki lagérlarning mewjutluqini inkar qilishtin uni étirap qilish we perdazlap körsitishke ötken bir mezgilde bu yerdiki lagérlarning yéqinda “Zimistan” tori ghulja shehiridiki yéngidin qurulghan “Terbiye arqiliq özgertish” lagérining ichi-sirti tepsiliy tonushturulghan xewer we sin körünüshlerni tarqatti.

Ghulja shehiri yéngiyer yézisidiki yéngidin qurulghan atalmish “Terbiye arqiliq özgertish lagéri” ichki qurulmisi “Zimistan” torining muxbiri teripidin 26-noyabir küni ashkarilan'ghan bolup, u bu yil awghustta shu lagérning ichige kirip, u yerni toluq süretke élip chiqqan. Mezkur sin körünüshtin melum bolushiche, lagérning orni burun eskerlerning qarigha étishni meshiq qilidighan meshiq meydani bolup, emdilikte u yerge atalmish “Terbiye arqiliq özgertish” lagéri qurulghan iken.

Muxbirning melumatliridin melum bolushiche, lagérning ichide töt bina bar bolup, hejmi 110 ming kwadrat métir da'irini igileydiken, ichige nechche minglighan adem sighidiken. Mezkur lagérning orni kanadadiki béritaniye kolombiyesi uniwérsitétining qanun penliri oqughuchisi shawin jang teripidin bayqalghan iken. Shawin jangning sün'iy hemrahta tartqan süretliridin melum bolushiche, 2017-yili öktebir éyining otturiliri bu bir quruq jay bolup, 2018-yili awghustqa kelgende bu yerge alliqachan tutup turush lagéri sélinip bolghan iken.

Mezkur sin körünüshide lagérning ichidiki binalarning qurulmisi we bina etrapigha orunlashturulghan közitish üsküniliri heqqidimu körünüshler tartilghan. Uningda déyilishiche, töt qewet qilip sélin'ghan her bir bina tutqunlarning yataq binasi iken. Herbir qewetke orunlashturulghan dérizilerning hemmisi bir qat polat chiwiq bilen payatlinip, ichige yene bir qewet polat tor sim tartilghan iken. Her bir binaning chiqish ishikining üstide üch taldin közitish kamérasi bar bolup, bu kaméralar etrapni ongdin, soldin we otturidin süretke élip turidiken. Uningdin bashqa yataq binasining sirtigha xitay re'isi shi jinpingni medhiyeleydighan lozunkilar ésilghan bolup, üstige “Yoldash shi jinping yadroluqidiki partiyening ghemxorluqigha chin dilimizdin rehmet éytimiz” dep yézilghan iken.

Sin körünüshide tartilghan binaning ichki qurulmisimu alahide diqqetni tartidiken. Muxbir chüshendürüp binaning ichi öz eyni türme yaki tutup turup merkizige oxshaydighanliqini qeyt qilghan. Herbir qewette 28 yataq öy, 3 sinip bar bolup, her bir yataq öyge eng jiq bolghanda 15 adem patidiken. Yataq öylerning ishiki ikki qat polat sim bilen oralghandin bashqa yene sirtida kunupka arqiliq échilidighan aptomatik qulup bar iken. Taziliq öyi herbir yataqning ichige orunlashturulup, üstide kaméra bilen 24 sa'et közitilidiken. Sinipning sirtidiki tamghimu herxil sho'arlar yézilghan bolup, eng diqqet tartqini “Dölet tili öginishni adetke aylandurayli” dégen sho'ar bolghan.

Sin körünüshide bina ichidiki közitish öyimu alahide chüshendürülgen. Mezkur közitish öyi bekla alahide bolup, öyning ichige intayin chong bir ékran qoyulghan iken. Ékranda binaning ichi we sirtidiki herbir bulung-puchqaqqiche ornitilghan 360 giradusluq közitish kamérasidin kelgen süret chiqip turidiken. Tutqunlar 24 sa'et közitish astida yashaydighan bolup, erkinliki pütünley mehrum qilin'ghan iken.

Muxbirning diqqitini tartqan yene bir nuqta shuki, qismen binalarning sirtidiki polat tor sim bilen oralghan “Jiddiy xewptin daldilinish jayi” dep atalghan jay iken. Muxbirning ichki sistémidin igiligen uchurliridin melum bolushiche, bu jay tutqunlarning piyadiler rayonigha oxshaydiken. Piyadiler rayoni dégini türmilerdiki békitip bergen waqit da'irisi ichide beden chéniqturidighan we hawa yeydighan orun iken.

“Zimistan tori” ning muxbiri sin körünüshni chüshendürüsh dawamida yuqiriqidek teqib astigha élin'ghan tutqunlarning bundaq shekli özgergen “Terbiye arqiliq özgertish” lagéridin chiqip kételishi mumkin emes iken. Undaqta, xitay hökümitining lagérlarni dawamliq sélishining asasiy meqsiti néme? shawén jang bu heqte chüshenche bérip “Xitay hökümitining meqsiti Uyghurlarni pütünley assimilyatsiye qilish. Hökümet Uyghurgha oxshash özige oxshimaydighan milletni tehdit dep qarighachqa rayonda ‛bölgünchilikke qarshi turush‚ herikiti élip bardi. Ularning Uyghur diyarida élip bériwatqan ‛ashqun idiyege qarshi turush‚ herikiti asasliqi Uyghurlarning milliy kimlikige qaritilghan” dédi.

12-Noyabir küni “Zimistan tori” qorghas nahiyesidiki bir tutup turush lagéri mexpiy süretke élin'ghan bir sin körünüshini ashkarilighan idi. U sin körünüshtiki alahide nuqta atalmish “Terbiyelep özgertish” namida sélin'ghan siniplardiki munber bilen oqughuchilarning orunduqi otturisidiki ariliqning tömür tor sim we polat taxta bilen ayriwétilishi iken.

Muxbir shu yerge barghinida lagérning ichki qurulushi téxi toluq pütmigen bolup, shu yerdiki ishchilarning ashkarilishiche, shu jaygha qamalghanlar besh-alte yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghanlar bolidiken. U yerge qamalghanlarning qoyup bérilish éhtimalliqi asasen yoq déyerlik iken.

Qorghas nahiyesidiki bu lagérning yénigha zor kölemlik bir ishlepchiqirish bazisi sélin'ghan bolup, baza toqquz zawuttin terkib tapqan iken. Bu toqquz zawut kiyim-kéchek we éléktronluq üsküne zawutini öz ichige alidiken. Uningdin bashqa lagérdiki tutqunlarning mezkur zawutta mejburiy emgekke sélinidighanliqi ichki menbeler teripidin delillen'gen iken.

Közetküchilerning qarishiche, tutup turush lagérlirining yénigha yuqiriqidek zawutlarning sélinishi xitay hökümitining tutqunlarni tashqi dunyagha heqiqeten téxnika ögitish arqiliq özgiriwatidu dégenni ipadilesh bolushi mumkin iken. Bu heqte shawin jangmu öz köz-qarishini bayan qilip mundaq dédi: “Méningche, xitay hökümiti mushundaq qilish arqiliq rayondiki tutup turush lagérlirini alliqachan étirap qilip boldi. Tutqunlarning sani bek köp bolghachqa, xitayning bashqa jaylirigha yötkep bolush ular üchün tes, shunga mushundaq usullar arqiliq tutqunlarni shu jaydila bir terep qilmaqchi.”