Roytérsning tekshürüshidin Uyghur élidiki lagér sanining shiddet bilen köpiyiwatqanliqi melum boldi

Nopuzluq axbarat organliridin roytérs agéntliqi 29-noyabir küni Uyghur élidiki lagérlar heqqide bir mexsus tekshürüsh doklati élan qildi.

39 Yighiwélish lagéri üstidin nuqtiliq élip bérilghan bu tekshürüsh doklati oqurmenlerni Uyghur élidiki lagérlarning kölimi we uning sighimchanliqi üstide eng yéngi uchurlar bilen teminleydighan bolup, mezkur doklat közetküchiler arisida küchlük inkas peyda qildi.

Roytérs agéntliqi Uyghur élige mexsus muxbir ewetish we gugul sün'iy hemrah resimlirini analiz qilish arqiliq Uyghur élidiki lagérlar heqqide yene bir tekshürüsh xaraktérlik xewirini élan qildi. Mezkur xewer doklati Uyghur élidiki lagérlarning kölimi we uning kéngiyish ehwali üstidiki eng yéngi melumatlarni öz ichige alghan. Roytérs agéntliqi bu doklatini amérikidiki “Érsrayz” (Earthrise) namliq bir sün'iy hemrah resimlirini analiz qilish orgini bilen birlikte teyyarlighan bolup, mezkur organ buning üchün gugul sün'iy hemrahi arqiliq ikki yil mabeynide tartilghan nechche yüzligen parche resimni analiz qilip chiqqan iken.

Doklattin qarighanda, roytérs agéntliqi doklatida Uyghur élidiki yerlik tor betlerde ilgiri qurulush élani qatarliqlarda éniq tilgha élin'ghan 80 lagér orni ichidin peqet gugul sün'iy hemrah körünüshliride nahayiti éniq delilligili bolidighan 39 lagér meydanini nuqtiliq tetqiq qilghan.

Axbarat doklatida bayan qilinishiche, sün'iy hemrahidin tartilghan resimlerdiki lagér binaliri birmu-bir analiz qilinish netijiside, bu lagérlarning kölimining 2017 ‏-yili 4‏-aydin 2018‏-yili 8‏-ayghiche bolghan 17 ay ichide 3 hesse kéngeygenliki melum bolghan. Jümlidin, bu 39 lagér meydanida jem'iy 1129 bina bar iken. Omumlashturup hésablighanda uning kölimi bir milyon kwadrat métir yeni 140 putbol meydanigha teng kélidiken.

Yuqiridiki bu sün'iy hemrah resimlirini analiz qilidighan musteqil tekshürüsh orginining qurghuchiliridin bolghan édward boyda roytérs agéntliqigha qilghan sözide, özining Uyghur rayonidiki chöllüklerde quruluwatqan bu lagér binalirining qurulush sür'itidin qattiq heyran bolghanliqini ipade qilghan. U sözide “Men u yerdiki lagérlarning sanini, kölimi we ularning qurulush tézlikini körüp heyran qaldim. Ular bu chöllükte bir qanche ay ichidila putbol meydanichilik kélidighan binadin 5 ni püttürüp boptu” dégen.

Uyghur kishilik hoquq qurulushi tetqiqatchisi hénriy shajéskining qarishiche, roytérsning bu eng yéngi doklatida kishini chöchütidighini zor kölemlik lagér qurulushining hélihem dawam qiliwatqini iken. U mundaq dédi: “Uyghur rayonidiki lagérlarning sani we kölimi üstide adriyan zénz we shawn jang qatarliq musteqil tetqiqatchilarmu qilghan shundaqla ilgiri BBC xewer agéntliqi we awstraliye ABC téléwiziyesi qatarliqlarmu mushu xildiki doklatlarni teyyarlighan. Emma roytérsning bu eng yéngi doklatida kishini chöchütidighini zor kölemlik lagér qurulushlirining hélihem dawam qilishi, jümlidin bu lagérning ayaghlishidighanliqidin héchqandaq sada bolmasliqidur. Epsuski, bu aldimizdiki yillarda yene nurghunlighan Uyghur we bashqa milletlerning yene dawamliq lagérgha qamilidighanliqini ipade qilip turmaqta”.

Melum bolushiche, roytérs agéntliqi sün'iy hemrah süretliri we bashqa ispatlar arqiliq yighiwélish lagéri ikenliki delillinip chiqilghan 7 orun'gha muxbir ewetken bolup, bu lagérlarning hemmisining etrapi tam bilen qorshalghan we derwaza aldida qoralliq xadimlar hem shundaqla közitish munarliri bar iken. Muxbirlar bu orunlargha yéqinlashqan bolsimu, biraq saqchilarning tosqunluq qilishigha uchrighan. Roytérsning ilgiri sürüshiche, ular analiz élip barghan 39 yighiwélish lagérining ichidiki eng chong yighiwélish lagéri korla shehiride bolup, korlidiki bu yighiwélish lagéri yéqinqi 17 ay ichide 2 hesse kéngeygen, uning bu yil 8‏-ayda tartilghan sün'iy hemrah resimidiki omumiy qurulush kölimi 140 ming kwadrat métirgha yétip barghan.

Buningdinmu muhimi, rayonda yene 67 yéngi lagér binasi qurulushi dawamlishiwatqan bolup, uning kölimi 210 ming kwadrat métir iken.

Hénriy shajéski yuqiridiki bu ehwaldin qarighanda Uyghur élide lagérlarda tutup turuluwatqan kishiler sanining qaytidin analiz qilinishi kéreklikini eskertti. U sözide mundaq dédi: “Bizge melum bolghandek, nurghun kishilik hoquq organliri bu heqte élip barghan izdinishliri netijiside Uyghur rayonidiki lagérlarda az dégende bir milyon etrapida tutqun barliqi heqqide ortaqlashqan. Tetqiqatchi adriyan zénzning reqemlirimu shundaq emma diqqet qilishqa nuqta adriyan zénzning tetqiqati 2016-yili axiridin tartip, 2017-yilining béshighiche bolghan ariliqtiki sanliq melumatlargha asasen chiqirilghan. Biraq shundin buyan lagér qurulushining téz sür'ette dawam qilghanliqidek bu nuqtidin qarighanda lagérgha tutulghanlarning sanining alliqachan bir milyondin éship ketkenliki muqerrer. Buning üchün yéngi bir sanliq melumat turghuzulup chiqilishi zörür dep qaraymen”.

Uyghur éli weziyitini közitip kéliwatqan bir qisim organlar we közetküchiler özining analizlirida Uyghur élide hazir alahazel 1 milyondin 3 milyon'ghiche kishining lagérda ikenlikini mölcherligen idi. Radiyomiz ilgiri lagérda xizmet qilghan bir saqchini ziyaret qilghanda lagér saqchisi herbir binada alahazel 60 din oshuq yataqxana barliqi, herbir yataqta 10-20 giche adem barliqini bildürgen idi. Bu melumatlar kéyin “Zimistan” tori igiligen melumatlar bilenmu oxshash chiqqan. Jümlidin mushu boyiche hésablighanda, bir binada alahazel 1000-1200 etrapida tutqun bar bolup, 39 lagérning özidila tutup turuluwatqan kishi sani bir yérim milyon'gha yétip baridiken. Démek, hazirghiche omumiy bayqalghan 80 lagér meydanini hésablighanda bu sanliq melumatning alliqachan 3 milyondin éship kétidighanliqi mölcherlenmekte.