Jo'an simit finléy: “Biz emdi mungdashmaydighan bolup qalduq: shinjangdiki tazilashning ich yüzi”

Muxbirimiz jüme
2019.01.04
Joanna-Smith-Finley.jpg En'gliyelik Uyghurshunas jo'an simit finléy xanim.
Social Media

 

En'gliyelik Uyghurshunas jo'an simit finléy xanim ötken yili, yeni Uyghurlargha qaritilghan basturush siyasetliri eng ewjige chiqqan mezgilde Uyghur rayonida tekshürüsh élip barghan gherb alimlirining biri.


U, Uyghur élide körgen-anglighanlirini yéqinda jorj washin'gton uniwérsitétida échilghan “Xitayning Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilishi” témisidiki ilmiy muhakime yighinda intayin janliq shekilde otturigha qoyup, yighin ehlining qelblirini lerzige salghan bolsa, bu hasilatlirini 28-noyabir maqale sheklide élan qilip oqurmenlerning huzurigha sundi.

Jo'an simit finléy xanim Uyghur élide körgenlirige asasen qelemge alghan “Biz emdi mungdashmaydighan bolup qalduq: shinjangdiki tazilashning ich yüzi” namliq maqale “Xitay höjjetliri” namliq tor bétige bésildi. 

Maqalide otturigha qoyulushiche, u 2018-yili iyunning axirqi heptisi Uyghur élide yétip kélidu. U maqalisini qeshqerde qawaqxanigha özgertilgen bir meschitni körgenlikini, eslidiki ibadetgahning emdilikte chet'ellik sayahetchiler piwa ichidighan bir jaygha aylandurulghanliqini, “Qeshqer chüshi” dep atilidighan bu qawaqxanigha belkim xitay rehberlirining arzusi mujessemleshken bolushi mumkinlikini yézish bilen bashlaydu. 

U maqalisini mundaq dawam qilidu: “Halbuki bu qeshqer Uyghurliri, jümlidin pütkül shinjang miqyasida yashighuchi musulmanlargha nisbeten éytqanda bir qabahetlik chüshtin dérek béretti. Ötken yaz shinjanggha barghinimda shahit bolghinim, Uyghur jem'iyitining kimliki we dini heqqide tetqiqat élip barghan 27 yildin buyanqi eng éghir derijidiki qorqunch we derd-elemge tuyghusigha yoluqushum boldi.”

U özining Uyghur éli ziyariti heqqide radiymizgha qilghan sözliride Uyghur élining pütünley oxshimaydighan bir jaygha aylinip qalghanliqini éytti. 

U mundaq dédi: “U jay tonughusiz derijide özgirip kétiptu. Wehime hemme jayni qaplighan idi. Ikki tonushumdin bashqa hemmisi mendin özini qachurushti. Ular elwette hemmimizge melumluq sewebler tüpeyli men bilen körüshüshni, manga gep qilishini ret qildi. Men bilen körüshüshke qoshulghan ikkiylenmu men bilen peqet 20 minut etrapida we qarangghuda körüshüshke qoshuldi. Ular peqet men bilen arqa kochilarda aylinip yürüp qisqighine mungdashti.”

Derweqe 2018-yili iyun ayliri xitay da'iriliri Uyghur élining her qaysi jaylirida “Qayta terbiyelesh” namidiki lagérlarni kölemleshtürgen hemde mezkur lagérlargha ilgiri kéyin bolup bir milyondin artuq Uyghur qatarliq türkiy tilliq musulman milletlerni tashlighanliqi xelq'ara metbu'atlirida delil ispatliq xewer qiliniwatqan mezgil idi. 

Ilgiri bu xildiki lagérlarning mewjutluqini jan-jehli bilen ret qilip kelgen xitay hökümiti bu lagérlarning qandaqtur bir turme shekildiki yighiwilish orunliri bolmastin, belki “Kespiy terbiyelesh merkezliri” ikenlikini, bu yerge toplan'ghanlarning qanun, xitay tili we oxshimighan kesipler boyiche terbiye éliwatqanliqi, ularning uzun'gha qalmay a'ilisige qayturulidighanliqini bildürgen.

U maqaliside Uyghur élining ürümchi, qeshqerde qatarliq sheherliride körgenlirige asasen meschitlerning tashlinip qalghanliqi, ishiklirining quluplan'ghanliqi, etrapining chitliq simlar bilen qorshalghanliqi, réstoranlardiki halal belgilirining élip tashlan'ghanliqi, yerliklerning herqandaq shekildiki diniy teqwadarlirini ipadileshtin éhtiyat qilidighanliqini yazidu. 

U radiyomizgha bu jayning hetta 2016-yilidikidinmu pütünley özgirip ketkenlikini bayan qilip mundaq dédi: “Meschitler quruqdilip qaptu. Men bir Uyghur shopurni yallap qeshqerdiki sopilarning büwi meryem mazirigha bardim. U yerdimu ins-jin yoq. U yerningmu ishikliri qulupliniptu. Derexlerdiki tugh-elemler, tileklerning hemmisi élip tashliniptu. Qisqisi bir nechche yilning aldidikidinmu pütünley tonughusiz derijide özgirip kétiptu.”

U maqalisige qeshqerde uchritip azraq mungdashqan bir jüp er-ayaldin anglighanlirinimu intayin tesirlik shekilde kirgüzidu. 

U mundaq yazidu: “Qeshqerdiki bir mehellide béshigha aq shapaqdoppa kiygen yashan'ghan tunggan kishi bilen uning Uyghur ayali özlirining meschitningmu bir ilgiri taqalghanliqini, uning udulidiki diniy mekteptinmu uningdin xéli burunla taqalghanliqini éytip berdi.”

Finléy xanim bu hékayini jorji washin'gton uniwérsitétida yéqinda chaqirilghan “Xitayning Uyghurlarni keng kölemlik tutqun qilishi” témisidiki ilmiy muhakime yighinidimu otturigha qoyghan idi. 

U mundaq dégen: “Uning ayali mendin néme qilidighanliqimni soridi. Men özümning bir uniwérsitét oqutquchisi ikenlikimni éyttim. Andin u, ‛bu yerdiki weziyettin xewerdar ikensiz, démek‚ dédi-de tuyuqsiz yighlap ketti. Uning köz yashliri mengzini boylap bulduqlap tökületti. Men uning bilikini ching siqip, uninggha teselli bermekchi boldum we ‛ishlar yaxshi bolup kétidu. Ishlar bundaq boluwermeydu. Choqum yaxshi bolup kétidu‚, dédim. U manga leppide qarap ‛qachan yaxshilinip kéter?‚ dédi.” 

Finléy xanim bular sözlewatqinida köz jiyeklirini marapla turghan yashlirini yoshurulmighan bolsa, yighin zalinimu ésedigen, elemlik chongqur nepes alghan awazlar qaplighan idi. 

Finléy xanimning körsitishiche, u Uyghur élidiki tekshürüshini ayaghlashturup iyulning béshida en'gliyege qaytqandin kéyin, en'gliyelik yazghuchi jorji orwélning “1984” namliq romanini oqush mejburiyitini hés qilghan. 

Jorji orwélning mezkur esiride hökümet “Ghoja aka” dep qarilidighan, adettiki awam-puqraning héchqandaq öz aldigha pikiri qilish erkinliki bolmighan, ularning barliq ish-heriketliri közitish apparatliri, mexpiy tingshighuch we hetta téléwizorlar bilen teqib qilinip turidighan bir zulmetlik jem'iyet teswirlinidu.

U maqalisining axirida bu tuyghulirini mundaq ipadiligen: “Bu meshhur eser bilen nöwette shinjangni öz iskenjisige alghan ‛esebiylikini tügitish‚ we ‛idiye özgertish‚ heriketlirining pütünley jipsilishidighanliqi heyran qalarliq idi. Kitabning axirqi qismidiki bash pérsonazhning soraqchisi munularni ashkarilighan idi. ‛biz düshmenlirimizni pütünley tarmar qilmaymiz, béli biz ularni özgertimiz. U bid'etler bizge qarshi turidiken, biz ularni weyran qilmaymiz. Ularning étiqadini özgertimiz, ularning rohiy dunyasini esir alimiz, uning qayta yasap chiqimiz… séning iching kawaklishidu. Séni ichingdin siqip chiqirip, uning ornigha özimizni toshturimiz. ‚”

Uyghurshunas jo'an simit finléy xanim en'gliye néwkasl uniwérsitéti zamaniwi tillar instituti xitayshunasliq fakultétining aliy léktori. 

U Uyghur mesilisige yéqindin köngül bolup kéliwatqan hemde bu heqtiki yighin-söhbetlerge qatniship, Uyghur mesilini otturigha qoyup kéliwatqan aldini qatardiki gherb alimlirining biri.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.