Uyghur élidiki küchiyiwatqan bésim we uning aqiwetliri heqqide chet'el axbaratliridiki mulahiziler

Muxbirimiz irade
2014.08.15
urumqi-saqchi-305 Sürette 5 - iyul weqesidin kiyin ürümchidining chong bazar rayonida toplanghan xitay qoralliq qisimiliri
AFP Photo


Hörmetlik radi'o anglighuchilar, yekendiki weqedin kéyin, Uyghurlar uchrawatqan bésim qatmu - qat artmaqta. Uyghur élining hemme sheher, nahiye, bazar, yézilirida birdek “Diniy radikalliqqa qarshi turush”, “Térrorluqqa qarshi turush, bölgünchilikke qarshi turush” teshwiqat, léksiye, doklat yighinliri uyushturulmaqta, yashlargha ayrim, ayallargha ayrim hetta “Anilar qurulushi” nami astida Uyghur anilirighimu ayrim halda térrorluqqa qarshi turush léksiyiliri bérilmekte.

Yéqinda qaramay sheherlik hökümet yéqinda mexsus halda hijapliq ayallarning yaki ularning tebiri boyiche islamiy posunda kiyiwalghan ayallarning kocha aptoboslirigha chiqishini resmiy halda cheklidi. Bu ehwallar hazir chet'ellik muxbirlarning diqqitini qozghawatqan bolup, ular xitay hökümiti mejburiy yolgha qoyuwatqan bundaq tüzümlerning Uyghur élidiki bölünüshni, milletler arisidiki hangni téximu chongqurlashturuwétidighanliqini mulahize qilghan.

Nyuyork waqti gézitining muxbiri den léwin yéqinda özining bu heqtiki oylirini “Uyghurlarning bash yaghliqi xitayning cheklimisige qarshi namayishning ipadisi” mawzuluq bir parche maqalide otturigha qoyghan bolup, u maqalisini Uyghurlar, bolupmu Uyghur qizlar bilen élip barghan söhbetliri asasida yazghan. U maqaliside xitay hökümitining Uyghur ayallirini yaghliq chégishtin, yüzini orashtin chekleydighan siyasetlirini qattiq ijra qilip, ularni zériktürüwetkenlikini, emma bu cheklimini qanche qattiq ijra qilghanséri, ekische yaghliq chigip, diniy posunda kiyinidighanlarning téximu köplep ketkenlikini bildürgen. Béyjingda xizmet qilidighan bir Uyghur qizi muxbirgha özining adette béyjingda yaghliq chegmeydighanliqini, biraq qachan ürümchige barsa, özining milliy adetlirige sadiqliqini hökümetke körsitip qoyush üchünla yaghliq chégip yürüdighanliqini éytip bergen we muxbirgha “Xitay hökümiti bizni xitaylardek yashashqa qistighanséri, biz özimizning Uyghur kimlikimizni ipade qilidighan yolni izdep turup tapimiz” dégen.

Muxbir del léwin maqaliside, xitay hökümiti erlerning burut - saqal qoyushini, ayallarning yaghliq chégishini chekligendin kéyin, buning Uyghurlar arisida küchlük eks tesir peyda qilghanliqini, Uyghurlarning öz kimlikini yoqitip qoyushtin qorqup, eksiche bundaq kona örp - adetlirini ilgirikidinmu bek qoghdaydighan bolup ketkenlikini éytqan. Emma u, bundaq bir medeniyet urushining otturisida qalghanlarning bolsa özining medeniyitini, kimlikini yoqitip qoymighan asasta zamaniwiyliqni teshebbus qilidighan Uyghur ayalliri bolup qalghanliqini eskertken. U bu heqte kishilik hoquqni közitish teshkilatining asiya ishliri mes'uli nikolas bikulinning sözige yer bergen. Nikulas bikulin sözide, Uyghur ayalliri rayondiki bésim siyasiti we barghanséri keskinlishiwatqan weziyetning biwaste ziyankeshlikige uchrawatqanlardur” dégen.

Muxbir mulahiziside, xitay hökümitining Uyghur élida yaghliq chégidighan ayallargha qoyulghan türlük cheklimilerning barliqini, dindar Uyghur ayallirining künining qattiq qéyinliship kétip barghanliqini éytip “Xitay hökümiti éghir tipliq qorallar bilen toluq qorallan'ghan armiyisi we türlük cheklime siyasetlirini emeliyleshtürüsh arqiliq Uyghurlarni mejburiy halda xitaylashturushqa tirishmaqta” dégen. U yene rayonda élip bériliwatqan güzellik qurulushi nami astidiki Uyghur ayallirini yüzini échip, chéchini qoyuwétishke chaqiridighan herikitini, da'iriler gerche Uyghur ayallirining jem'iyettiki ornini kötürüsh, ularning medeniyet sewiyisini östürüsh dégendek güzel sözler bilen teshwiq qilsimu, emma buning rayonda kélip chiqiwatqan qanliq weqelerning bashlinish sewebi bolup qéliwatqanliqini, Uyghurlar bilen xitay hökümitining Uyghur ayallirining yaghliqi üstidin küresh élip bériwatqanliqini bayan qilghan.

Chet'ellik muxbirlarning diqqitini tartqan yene bir muhim weqe bolsa, Uyghur élining xitay partkom sékritari jang chünshyenning partiye zhurnilida élan qilghan maqalisi boldi. Jang chünshyen u maqalide, Uyghur élida tinchliq we muqimliq berpa qilish, iqtisadni tereqqiy qildurup, ishssizliq mesilisni hel qilish üchün choqum pilanliq tughut siyasiti hemme milletlerge oxshash ijra qilinishi kéreklikini, tughut sanini azaytish kéreklikini éytqan idi. Jümlidin u, Uyghurlarghimu bir perzentlik siyasiti yürgüzüshtin bisharet bergen. Tashqi siyaset zhurnili bu heqte élan qilghan mulahiziside, eger jang chünshyenning dégenliri emeliyliship, bu ijra qilin'ghan teqdirde, Uyghurlar bilen xitaylar arisida alliqachan ötkürliship ketken weziyetni téximu ulghaytiwétidighanliqini bayan qilghan.

Mezkur maqalide, jang chünshyenning bu sözige qarita wéybo torida xitay tordashlar élan qilghan inkaslarmu bérilgen bolup, maqalide éytilishiche, nurghun xitay tordashlar jang chünshyenning sözini qarshi alghan. Beziler téxi Uyghur élida Uyghurlarning nopusi kontrol qilinip, xitaylargha köp baliliq bolushning teshebbus qilinishi kéreklikini éytqan. Biraq maqale aptori aléksi, xitaylar köp tughmisimu köchmen bolup kelgen xitaylar yüzidin rayonda hazir Uyghurlarning nopusining 50 pirsenttinmu töwen ikenlikini, 1949 - yilida 89 pirsentni teshkil qilidighan Uyghurlarning hazir aran 46 pirsentke chüshürüp qoyulghanliqini, ürümchining hazir asasen xitay shehirige aylinip bolghanliqini bayan qilghan. U shundaqla jang chünshyenning bu gépining bir jehettin xitay hökümiti yéqindin buyan xitaylargha qaritilghan bir baliliq bolush tüzümini azraq yumshitip, bezi sherti toshqanlarning ikki baliliq bolushigha yol qoyuwatqan bir mezgilde, yene bir yaqtin Uyghur élida arqa - arqilap weqe meydan'gha kélip weziyet qattiq jiddiy turuwatqan bir mezgilde éytilghanliqinimu eskertip ötken. U chet'ellerdiki Uyghur teshkilatlirining buni xitayning Uyghurlarni yoq qilish meqsitini ishqa ashurushtiki yoli, dep qaraydighanliqini eskertip ötken. U shundaqla amérika wiskonsin uniwrsitétining proféssori yi fushyenning sözinimu neqil qilghan. Yi fushyen xitay hökümitining bu siyasetni emeliyleshtürüshining natayinliqini, chünki undaq qilghanda, Uyghurlarning qattiq naraziliqini qozghap qoyup, éghir bedel tölep kétidighanliqini, shunga hökümetning bunchilik jiq bedelni töleshke jür'et qilalmasliqi mumkinliqini éytqan. Muxbir öz mulahiziside, Uyghur élida pilanliq tughut siyasiti sewebidin ilgirimu nurghun chong namayishlar we qanliq weqeler kélip chiqqanliqini bayan qilghan.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.