Профессор доктор әкрәм ариқоғлу: “уйғурларда пәқәтла әркинлик йоқ икән”

Ғази университети һазирқи заман түркий тиллири вә әдәбиятлири факултети оқутқучиси профессор доктор әкрәм ариқоғлу әпәнди(оңда) “шәрқий түркистандики мәдәний мираслиримиз” темисида доклат бәргәндин кейин, факултет мудири униңға хатирә медали совға қилмақта. 2016-Йили 7-декабир, түркийә.

12-Айниң 7-күни чүштин кейин түркийәниң пайтәхти әнқәрәдики ғази университети тил-әдәбият факултетиниң залида “шәрқий түркистандики мәдәний мираслиримиз” мавзулуқ доклат бериш йиғини өткүзүлгән иди. Мәзкур йиғинға ғази университети әдәбият факултети рәһбәрлири, оқутқучи, оқуғучилар вә әнқәрә университети тил вә тарих җуғрапийә факултетидин кәлгән оқутқучи, оқуғучилардин болуп 500 әтрапида киши иштирак қилған иди. Доклат бериш йиғинида ғази университети һазирқи заман түркий тиллири вә әдәбиятлири факултети оқутқучиси профессор доктор әкрәм ариқоғлу әпәнди “шәрқий түркистандики мәдәний мираслиримиз” темисида бәргән доклатида түркийә-қирғизистан манас университетиниң “үрүмчидин қәшқәргә шәрқий түркистан” мавзулуқ бир илмий тәтқиқат темиси үчүн үрүмчидин қәшқәр вә йәкәнни екискурсийә қилған вақтидики тәсиратини аңлатқан иди.

Түнүгүнки программимизда булардин арийәләр аңлатқан идуқ. Бүгүнки программимизда давамини аңлитимиз.

Доктор әкрәм ариқоғлу әпәнди ғази университетиниң залида бәргән доклатида уйғур диярида хитай чәклигән ишлар тоғрисида мәлумат берип мундақ деди: “ у йәрдә, бир тонуш уйғурниң өйидә меһман болушиңиз чәкләнгән. Мән билән биллә барған исмайил муәллимниң оқуғучиси өйидә меһман қилмақчи иди, баралмидуқ, чүнки чәтәлликләрни өйидә меһман қилиш чәкләнгән. 18 яштин кичикләрниң мәсчиткә бериши чәкләнгән. Университетни пүттүрүп дөләт кадири болушни халисиңиз, комунист партийәсигә әза болушиңиз керәк. Дөләт кадири болсиңиз, роза тутуп, намаз қилишиңиз чәкләнгән.

Әкрәм ариқоғлу әпәнди уйғурларниң түркийә сөйгүси тоғрисида мәлумат берип мундақ деди: “шәрқий түркистанда ким болушиңиздин қәтийнәзәр түркийәдин кәлгән болушиңиз сизниң алаһидә күтилишиңиз үчүн йетәрлик. Көргәнла уйғур сизгә зорлап тамақ йегүзүшкә тиришидикән, тамақ йегән идим десиңизму унимайдикән, чүнки һаятида тунҗи қетим түркийәдин бир қериндиши кәпту, уни чоқум меһман қилиши керәк. Уйғурларниң биздин әң көп тәләп қилғини, балилириниң чәтәлгә чиқип оқушиға ярдәм қилиш иши болди. "Биздә паспорт йоқ, дөләт паспорт бәрмәйду. Балилиримиз болсиму шәрқий түркистандин чиқип кәтсә қутулса дәймиз " дәйду. Бу гәпләрни биз тонушуп бираз сәмимий болғандин кейин деди. Мән һазир уйғурларниң бу тәләплиригә ярдәм қилалмиғанлиқим үчүн қаттиқ биарам болуватимән. Буларниң һәммисигә қандақ ярдәм қилимән. Худа шәрқий түркистанлиқ уйғур қериндашлиримизға әркинлик бәрсун.”

У, шәрқий түркистанниң миң йилдин бери мәвҗудийитини қоғдап келиватқанлиқини, бундин кейинму қоғдап қалалайдиғанлиқини баян қилип мундақ деди: “шәрқий түркистанлиқ қериндашлиримиз миң йилдин буян мәвҗут, бундин кейинму мәвҗут болуп туриду уйғурлар бәлки нопус җәһәттин аз санлиққа чүшүп қелиши мумкин, әмма йоқ болуп кәтмәйду. Шәрқий түркистанлиқлар түркийәдә ишләнгән телевизийә чатма филимлирини бәк яхши көридикән. Түркийәдә ишләпчиқирилған малларни яхши көридикән. Шәрқий түркистанда уйғурчә сөзлишип 20 күн айлиниш биз үчүн унутулмас бир саяһәт болди. Әмма, қирғизистанға қайтиш вақтимизда хитай сақчилири бизни 2 саәт ахтурди, сораққа тартти, аптомобилдин чүшүрүп, қирғизистан тәрәпкә 10 километирлиқ йолни меңип кетишкә мәҗбур қилди. Йәни хитайниң қейин-қистиқиға учридуқ.”

Профессор доктор әкрәм ариқоғлу әпәнди шәрқий түркистан үчүн немиләрни қилиш керәклики тоғрисидики ой-пикирлирини баян қилип мундақ деди: “уйғурлар үчүн немиләрни қилалаймиз? давамлиқ һалда буни ойлаватимән. Хитайниң демократийилишиши үчүн мәсилини күнтәртиптә тутуп туришимиз керәк.. Уйғурлар әркинлики үчүн дунядики пүтүн дөләтләр билән, өктичи хитайлар биләнму һәмкарлишиши керәк.. Хитайда демократийә бәрпа болса уйғурлар өз кимликини қоғдап қалалайду. Вақти кәлгәндә башқа нәрсиләрниму тәләп қилимиз. Әмма һазир уйғурларниң миллий кимликини қоғдап қелишини, уйғурларниң йоқ болуп кәтмәсликини тәләп қилимиз. Бу мәсилини давамлиқ һалда күн тәртипкә елип келишимиз керәк.”

Йиғин ахирида профессор доктор фигән диләк ханимниң "сиз сибирийәдики түркий милләтләр һәққидиму тәтқиқат елип бардиңиз? уйғурлар билән уларни селиштурсиңиз қандақ "дегән соалиға әкрәм ариқоғлу әпәнди мундақ җаваб бәрди: “сибирийәдики түркий милләтләр бәкла кәмбиғәл иди. Уйғурлар маддий җәһәттин кәмбиғәл әмәс. Әмма, уйғурларниң пәқәтла әркинлики йоқ. Сизниң милярд пулиңиз болса әркинликиңиз болмиса бу пулни немә қилисиз? шәрқий түркистандики уйғурлар бурун шәһәр турмушиға игә болғачқа бай мәдәнийәткә игә. Мәсилән, сибирийәдики түркий милләтләрниң музика чалғулириму йоқ, әмма уйғурларда көп хил музика әсваплири бар. 12 Муқами бар. Уйғур тили сибирийәдики түркий тиллар вә қирғизчиға қариғанда түркчигә бәкла йеқин. Биз үч күндин кейин уйғурлар билән уйғурчә сөзлишишкә башлидуқ.”

Ғази университети әдәбият факултетида өткүзүлгән йиғин ахирлашқандин кейин микрафонимизни доклат аңлиған оқуғучиларға узаттуқ.

Тил-әдәбият кәспи оқуғучиси ақдеңиз әрбаш “шәрқий түркистандики мәдәний мираслиримиз” мавзулуқ доклатни аңлиғандин кейинки туйғулирини баян қилип мундақ деди: “шәрқий түркистан мәсилисини давамлиқ һалда күн тәртипкә елип келиватимиз, лекин бу муәллимниң доклатини аңлиғандин кейин қәлбимиздики от йәнә бир қетим туташти. Биз амал бар уйғур қериндашлиримиз билән алақә орнитип, у йәрдики вәзийәт һәққидә мәлумат елип, түрк җамаәтчиликигә аңлитишимиз керәк дәп ойлаймән.”

Ғази университети уйғур тили кәспидә оқуватқан мәрвә ханим, доклатни аңлиғандин кейинки туйғулирини баян қилип мундақ деди: “мән һазирқи заман түркий тиллири вә әдәбиятлири кәспи оқуғучиси болғачқа шәрқий түркистанни яхши биләттим. Уйғурчә дәрсләргиму кирдим. Дөлитимиз бизниң кәсипкә әһмийәт бериши керәк. Чүнки, бу кәсиптин уйғурчә мутәхәссис болуп йетишидиған кишиләр, уйғурларниң тили, тарихи, әдәбиятини бүгүнки вәзийитини яхши оттуриға қоялайду. Түркий җумһурийәтлириниң ичидики чоң дөләт болуш сүпити билән түркийә бу мәсилигә көңүл бөлүши керәк дәп ойлаймән.”

Профессор доктор әкрәм ариқоғлу түркийә-қирғизистан манас университети бәргән “үрүмчидин қәшқәргә шәрқий түркистан” мавзулуқ бир илмий тәтқиқат темисини ада қилиш үчүн 21 күн уйғур диярини айланған болуп, доклатида бундин кейинки тәтқиқатлирида уйғур тәтқиқатиға алаһидә орун беридиғанлиқини тәкитлиди.