Proféssor doktor ekrem ariq'oghlu: “Uyghurlarda peqetla erkinlik yoq iken”

Ghazi uniwérsitéti hazirqi zaman türkiy tilliri we edebiyatliri fakultéti oqutquchisi proféssor doktor ekrem ariq'oghlu ependi(ongda) “Sherqiy türkistandiki medeniy miraslirimiz” témisida doklat bergendin kéyin, fakultét mudiri uninggha xatire médali sowgha qilmaqta. 2016-Yili 7-dékabir, türkiye.

12-Ayning 7-küni chüshtin kéyin türkiyening paytexti enqerediki ghazi uniwérsitéti til-edebiyat fakultétining zalida “Sherqiy türkistandiki medeniy miraslirimiz” mawzuluq doklat bérish yighini ötküzülgen idi. Mezkur yighin'gha ghazi uniwérsitéti edebiyat fakultéti rehberliri, oqutquchi, oqughuchilar we enqere uniwérsitéti til we tarix jughrapiye fakultétidin kelgen oqutquchi, oqughuchilardin bolup 500 etrapida kishi ishtirak qilghan idi. Doklat bérish yighinida ghazi uniwérsitéti hazirqi zaman türkiy tilliri we edebiyatliri fakultéti oqutquchisi proféssor doktor ekrem ariq'oghlu ependi “Sherqiy türkistandiki medeniy miraslirimiz” témisida bergen doklatida türkiye-qirghizistan manas uniwérsitétining “Ürümchidin qeshqerge sherqiy türkistan” mawzuluq bir ilmiy tetqiqat témisi üchün ürümchidin qeshqer we yekenni ékiskursiye qilghan waqtidiki tesiratini anglatqan idi.

Tünügünki programmimizda bulardin ariyeler anglatqan iduq. Bügünki programmimizda dawamini anglitimiz.

Doktor ekrem ariq'oghlu ependi ghazi uniwérsitétining zalida bergen doklatida Uyghur diyarida xitay chekligen ishlar toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “ U yerde, bir tonush Uyghurning öyide méhman bolushingiz cheklen'gen. Men bilen bille barghan ismayil mu'ellimning oqughuchisi öyide méhman qilmaqchi idi, baralmiduq, chünki chet'elliklerni öyide méhman qilish cheklen'gen. 18 Yashtin kichiklerning meschitke bérishi cheklen'gen. Uniwérsitétni püttürüp dölet kadiri bolushni xalisingiz, komunist partiyesige eza bolushingiz kérek. Dölet kadiri bolsingiz, roza tutup, namaz qilishingiz cheklen'gen.

Ekrem ariq'oghlu ependi Uyghurlarning türkiye söygüsi toghrisida melumat bérip mundaq dédi: “Sherqiy türkistanda kim bolushingizdin qet'iynezer türkiyedin kelgen bolushingiz sizning alahide kütilishingiz üchün yéterlik. Körgenla Uyghur sizge zorlap tamaq yégüzüshke tirishidiken, tamaq yégen idim désingizmu unimaydiken, chünki hayatida tunji qétim türkiyedin bir qérindishi keptu, uni choqum méhman qilishi kérek. Uyghurlarning bizdin eng köp telep qilghini, balilirining chet'elge chiqip oqushigha yardem qilish ishi boldi. "Bizde pasport yoq, dölet pasport bermeydu. Balilirimiz bolsimu sherqiy türkistandin chiqip ketse qutulsa deymiz " deydu. Bu geplerni biz tonushup bir'az semimiy bolghandin kéyin dédi. Men hazir Uyghurlarning bu teleplirige yardem qilalmighanliqim üchün qattiq bi'aram boluwatimen. Bularning hemmisige qandaq yardem qilimen. Xuda sherqiy türkistanliq Uyghur qérindashlirimizgha erkinlik bersun.”

U, sherqiy türkistanning ming yildin béri mewjudiyitini qoghdap kéliwatqanliqini, bundin kéyinmu qoghdap qalalaydighanliqini bayan qilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistanliq qérindashlirimiz ming yildin buyan mewjut, bundin kéyinmu mewjut bolup turidu Uyghurlar belki nopus jehettin az sanliqqa chüshüp qélishi mumkin, emma yoq bolup ketmeydu. Sherqiy türkistanliqlar türkiyede ishlen'gen téléwiziye chatma filimlirini bek yaxshi köridiken. Türkiyede ishlepchiqirilghan mallarni yaxshi köridiken. Sherqiy türkistanda Uyghurche sözliship 20 kün aylinish biz üchün unutulmas bir sayahet boldi. Emma, qirghizistan'gha qaytish waqtimizda xitay saqchiliri bizni 2 sa'et axturdi, soraqqa tartti, aptomobildin chüshürüp, qirghizistan terepke 10 kilométirliq yolni méngip kétishke mejbur qildi. Yeni xitayning qéyin-qistiqigha uchriduq.”

Proféssor doktor ekrem ariq'oghlu ependi sherqiy türkistan üchün némilerni qilish kérekliki toghrisidiki oy-pikirlirini bayan qilip mundaq dédi: “Uyghurlar üchün némilerni qilalaymiz? dawamliq halda buni oylawatimen. Xitayning démokratiyilishishi üchün mesilini küntertipte tutup turishimiz kérek.. Uyghurlar erkinliki üchün dunyadiki pütün döletler bilen, öktichi xitaylar bilenmu hemkarlishishi kérek.. Xitayda démokratiye berpa bolsa Uyghurlar öz kimlikini qoghdap qalalaydu. Waqti kelgende bashqa nersilernimu telep qilimiz. Emma hazir Uyghurlarning milliy kimlikini qoghdap qélishini, Uyghurlarning yoq bolup ketmeslikini telep qilimiz. Bu mesilini dawamliq halda kün tertipke élip kélishimiz kérek.”

Yighin axirida proféssor doktor figen dilek xanimning "siz sibiriyediki türkiy milletler heqqidimu tetqiqat élip bardingiz? Uyghurlar bilen ularni sélishtursingiz qandaq "dégen so'aligha ekrem ariq'oghlu ependi mundaq jawab berdi: “Sibiriyediki türkiy milletler bekla kembighel idi. Uyghurlar maddiy jehettin kembighel emes. Emma, Uyghurlarning peqetla erkinliki yoq. Sizning milyard pulingiz bolsa erkinlikingiz bolmisa bu pulni néme qilisiz? sherqiy türkistandiki Uyghurlar burun sheher turmushigha ige bolghachqa bay medeniyetke ige. Mesilen, sibiriyediki türkiy milletlerning muzika chalghulirimu yoq, emma Uyghurlarda köp xil muzika eswapliri bar. 12 Muqami bar. Uyghur tili sibiriyediki türkiy tillar we qirghizchigha qarighanda türkchige bekla yéqin. Biz üch kündin kéyin Uyghurlar bilen Uyghurche sözlishishke bashliduq.”

Ghazi uniwérsitéti edebiyat fakultétida ötküzülgen yighin axirlashqandin kéyin mikrafonimizni doklat anglighan oqughuchilargha uzattuq.

Til-edebiyat kespi oqughuchisi aqdéngiz erbash “Sherqiy türkistandiki medeniy miraslirimiz” mawzuluq doklatni anglighandin kéyinki tuyghulirini bayan qilip mundaq dédi: “Sherqiy türkistan mesilisini dawamliq halda kün tertipke élip kéliwatimiz, lékin bu mu'ellimning doklatini anglighandin kéyin qelbimizdiki ot yene bir qétim tutashti. Biz amal bar Uyghur qérindashlirimiz bilen alaqe ornitip, u yerdiki weziyet heqqide melumat élip, türk jama'etchilikige anglitishimiz kérek dep oylaymen.”

Ghazi uniwérsitéti Uyghur tili kespide oquwatqan merwe xanim, doklatni anglighandin kéyinki tuyghulirini bayan qilip mundaq dédi: “Men hazirqi zaman türkiy tilliri we edebiyatliri kespi oqughuchisi bolghachqa sherqiy türkistanni yaxshi bilettim. Uyghurche derslergimu kirdim. Dölitimiz bizning kesipke ehmiyet bérishi kérek. Chünki, bu kesiptin Uyghurche mutexessis bolup yétishidighan kishiler, Uyghurlarning tili, tarixi, edebiyatini bügünki weziyitini yaxshi otturigha qoyalaydu. Türkiy jumhuriyetlirining ichidiki chong dölet bolush süpiti bilen türkiye bu mesilige köngül bölüshi kérek dep oylaymen.”

Proféssor doktor ekrem ariq'oghlu türkiye-qirghizistan manas uniwérsitéti bergen “Ürümchidin qeshqerge sherqiy türkistan” mawzuluq bir ilmiy tetqiqat témisini ada qilish üchün 21 kün Uyghur diyarini aylan'ghan bolup, doklatida bundin kéyinki tetqiqatlirida Uyghur tetqiqatigha alahide orun béridighanliqini tekitlidi.