Хәлқара кәчүрүм тәшкилати йиллиқ доклатида уйғурларниң вәзийитини мәхсус тилға алди

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати чаршәнбә күни дуня дөләтлириниң өткән бир йилдики кишилик һоқуқ вәзийити баһалап чиқилған йиллиқ доклатини елан қилди. Доклатниң хитайға айрилған қисмида ши җинпиң һакимийити башчилиқидики хитайниң омумий кишилик һоқуқ вәзийитидә йәнә чекиниш болғанлиқи қәйт қилинди. Униңда уйғурларниң вәзийитиму айрим сәһипидә орун алған.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар, хәлқара кәчүрүм тәшкилати тәрипидин елан қилинған йиллиқ доклатниң хитайға аиـт қсимида көрситилишичә, хитай һөкүмити өткән бир йилдиму пикир әркинликини илгириләп қамал қилған. Кишилик һоқуқ паалийәтчилири халиғанчә тутқун қилинип, зорлуқ - зомбулуққа учриған. Қейин - қистақ вә башқа хил җазалаш вастилири охшашла давам қилған. Хитайда аз санлиқ милләт һесаблинидиған уйғур, тибәт вә моңғул қатарлиқ милләтләр давамлиқ һалда кәмситилишкә учриғанниң сиртида, уларға қаритилған бихәтәрлик нами астидики зәрбә бериш һәрикәтлири күчәйтилгән.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати доклатида, хитайдики вәзийәтни халиғанчә тутқун қилиш, тән җазаси, қанунни иҗра қилиш вастилириниң қалаймиқан ишлитилиши, өлүм җазаси, кишилик һоқуқ қоғдиғучилири пикир әркинлики, диний әркинлик қатарлиқ түрләр бойичә айрим - айрим чүшәндүргән. Уйғур ели вәзийити айрим бир тема астида йәр алғандин сирт, юқиридики түрләрдиму тилға елинған. Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң қаришичә, ши җинпиң һөкүмити өткән бир йил ичидә пуқраларниң пикир әркинликини, уларниң йеңи учурларға еришишини чәкләш үчүн сестимилиқ һалда тәдбир алған. Алди билән у “интернет бихәтәрлики башқуруш мәркизи” ни қуруп чиққан. Кейин, дөләт ахбарат - мәтбуат органлири, радио - теливизийә идарилири мухбирларниң өзигә бекитип берилгән даирә сиртида учур игилишини, хәвәр тарқитишини чәкләйдиған вә һәрқандақ тәнқидий темидики мақалини тәстиқтин өткүзүп андин елан қилидиған түзүмни йолға қойған. Қанун органлири җинайи ишлар қанунини пикир әркинликини боғудиған вастигә айландурувалған болуп, даириләр өзи яқтурмайдиған мәзмунлар интернеттә 5000 қетим көрүлгән, 500 қетим қайта чапланған болса у һалда шу мәзмунни тарқатқучини қолға елиш һәққидә түзүм чиқарған. Журналистларни җинайи җавабкарлиққа тартқан. Хәлқара кәчүрүм тәшкилати буниңға уйғур биз тор бетиниң қурғучиси, уйғур зиялийси илһам тохтиниң 2014 - йили тор бәттә елан қилған пикирлири үчүн қолға елинип, өмүрлүк қамақ җазасиға һөкүм қилинишини мисал сүпитидә көрситип алаһидә тилға алған.

Доклатниң диний әркинлик қисмида “пуқраларниң динға ишиниш әркинлики хитайда һөкүмәт тәрипидин башқурулидиған вә контрол қилинидиған ишларниң бири” дейилгән. Буниңға хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний әркинликигә қоюватқан чәклимиси мисал қилинған. Униңда ейтилишичә, хитай һөкүмити “диний радикаллиқ вә зораванлиққа қарши туруш” нами астида уйғур елида ислам динини йәниму қаттиқ бесим астиға алған. Даириләр оқуғучиларни, хизмәтчиләрни роза тутуштин чәкләйдиған уқтурушларни очуқ - ашкара һалда елан қилған. Оқутқучилар мәктәпләрдә балиларға рамизан мәзгилидә йемәклик тарқитидиған әһваллар көрүлгән. Бәзи уйғур кадирлар торда диний мәзмунларни көргәнлики вә намазға барғанлиқи үчүн иштин һәйдәлгән. Җеҗяң өлкисидиму хитай һөкүмити христиан черкавини түрлүк баһаниләр билән өрүветишкә урунидиған, христиан муритлири вә фалунгуң муртлириға зәрбә беридиған әһваллар давамлиқ йүз бәргән.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати доклатида уйғур елиниң вәзийитигә айрим орун бәргән. Униңда мундақ дейилгән : хитай һөкүмити уйғур елида вә башқа өлкиләрдә йүз бәргән бир қанчә зораванлиқ вәқәлирини уйғурларниң үстигә артти вә уни райондики қаттиқ қоллуқ сияситини ақлаш үчүн қолланди. Һөкүмәт 2014 - йили 5 - айда “қаттиқ зәрбә бериш” һәрикити қозғиди. Бирақ, аталмиш “диний әсәбийләр вә зораван” лар нишан қилинған бу һәрикәтләрдә қолға елинғанларниң адил бир тәрәп қилинмаслиқи диққәт қозғайдиған мәсилиләрниң биридур.

Униңда, даириләрниң уйғур елидики тутқун қилиш - сотлап, һөкүм чиқириш сүритини ашуруп, бир ай ичидә 200 дин ошуқ кишини террорлуқ гуруппилириға четип, һөкүм елан қилғанлиқи, йәнә 55 кишигә очуқ мәйданда 7000 киши алдида сазайи қилинип туруп һөкүм елан қилинғанлиқи тилға елинған. Доклатта йәр алған муһим вәқәләрниң бири, өткән йил йәкәндә йүз бәргән қанлиқ вәқә болуп, униңда хитай даирилири вәқәдә 59 адәмни етип өлтүргәнликини елан қилған болсиму, әмәлийәттә рәқәмниң униңдинму юқири болуши мумкинлики баян қилинған. Уйғурларниң хизмәт, оқуш, өй елиш вә иҗаригә елиш қатарлиқ нурғун җәһәтләрдә кәмситилишкә учраватқанлиқи, сиясий җәһәттин чәткә қеқиливатқанлиқи баян қилинған.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати йиллиқ доклатида, хитайниң һазир дунядики әң чоң қейнақ әсваблири ясайдиған вә експорт қилидиған дөләт икәнликини тәнқид қилған. Униң ейтишичә, хитай һөкүмити хитай пуқралириғила кишилик һоқуқ дәпсәндичилики йүргүзүпла қалмай, башқа әлләргә тән җазаси үскүнилирини сатидиған әң чоң екиспортчи дөләт болуш сүпити билән, башқа әлләрдики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлиригиму вастилик һалда сәвәбчи болмақта. Мәзкур тәшкилат бу җәһәттә тән җазаси үскүнилирини ясаш вә екиспорт қилишқа қаритилған башқурушниң күчәйтилиши керәкликини тәкитлигән.