Gérman mutexessislirining “Islamdin ilgiriki Uyghur tarixi we medeniyiti” namliq eser heqqidiki qarashliri

“Chong qirghinchiliq” zhurnilida élan qilin'ghan “Islamdin ilgiriki Uyghur tarixi we medeniyiti” namliq eser diqqet qozghidi.

Bash shtabi gérmaniyediki xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilatining “Chong qirghinchiliq” namliq zhurnilining 2016-yilliq 2-sanida, Uyghurlargha munasiwetlik “Xitay bizning medeniyitimizni pütünley yoqatmaqchi” namliq ziyaret xatirisidin sirt, yene gérman tarixchisi irina wisnér yazghan “Islamdin ilgiriki Uyghur tarixi we medeniyiti”namliq esermu neshr qilindi.

Eser Uyghurlarning islam dinini qobul qilishtin ilgiriki ming yildin artuq bir dewrde yaratqan parlaq buddizm medeniyitini tonutushni meqset qilghan idi.

Uyghurlarning yiraq ötmüshidin söz bashlighan bu eserde, 10-esirde qaraxaniylar hökümrani sutuq bughraxan teripidin qobul qilin'ghan islam dini 15-esirde Uyghur diyarida toluq omumlashqiche bolghan ming yildin artuq bir zamanda, turpan we kuchani merkez qilghan Uyghur buddizm medeniyitining rayon'gha we qoshna ellerge tesirler körsitip, insaniyet medeniyet xezinisige zor töhpiler qoshqanliqi bayan qilinidu.

“Islamdin ilgiriki Uyghur tarixi we medeniyiti” namliq eserning muqeddimiside 1877-yili gérmaniyelik férdinand won rihitxofénning “Yipek yoli” dégen namni qollinip, tarim hawzisi, teklimakan qumluqini baghrigha alghan “Sherqiy türkistan” ning yipek yolining tügünige jaylashqan, sherq we gherb medeniyetlirini uchrashturghan hemde köp xil medeniyetlerning birge yashash imkanini yaratqan bir makan bolghanliqini ilgiri sürgenliki, xitaydin bashlan'ghan bu yipek yolining taki rusiye, iran, anadoliye we süriyege qeder sozulghanliqini dunyagha tonutqanliqi eskertilidu.

Eserge “Bézeklik budda ming öyi”, kuchadiki altun orda xarabisi we turpandiki karizning resimlirimu qoshup bérilgen. Eserde 840-yili yüz bergen tebi'iy apet we qirghizlarning hujumi netijiside, Uyghurlar mongghuliye yaylaqliridin gherbke köchüshke mejbur qélishtin ilgiriki uzun bir dewrde herxil namlarda döletler qurghanliqi, Uyghurlarning türk irqigha mensup millet bolghanliqi ilgiri sürülüp, Uyghurlar wetinining namini bashtin axiri “Sherqiy türkistan” dep ataydu.

Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati asiya ishliri bölümining mes'uli ulrix déliyus ependi bu xususta toxtalghanda, Uyghurlarning nöwettiki weziyitini tonutush bilen birge, Uyghur tarixinimu tonutushning, Uyghurlarni yenimu ilgiriligen halda chüshinishke yol achidighanliqini tilgha aldi. U mundaq deydu: “Bügünki künde, hetta saqal-burut qoyushi, romal artishi, namaz oqushi, rozi tutushimu chekliniwatqan Uyghurlarning hazirqi paji'elik weziyitini tonutush qanchilik muhim bolsa, ezeldin xitay bilen héchqandaq irqiy alaqisi bolmighan, tarixta özige xas medeniyet yaratqan we döletler qurghan Uyghurlarning ötmüshini tonutushmu shunchilik muhimki, dunya milletliri Uyghurlarning mustemlike astidiki bir milletlikini, insaniy heqlirining, milliy kimlikining tajawuzlargha uchrawatqanliqini bilsun.”

Gérmaniyelik tarixchi, Uyghurshunas in'girt widiyarto xanim mundaq deydu: “Uyghurlar axirqi qétim 1933-yili we 1944-yili sherqiy türkistan jumhuriyitidin ibaret özlirining musteqil dölitini qurghan millettur. Uyghurlar undin ilgiri taki 18-esirning axirlirighiche öz özige xoja bolup yashighan musteqil millet idi. Halbuki, xitay hakimiyiti bügün dunyagha Uyghurlarni ezeldin xitayning bir qismi qilip tonutushqa tériship kéliwatidu. Hettaki, Uyghur millitini xitay millitining bir terkibi qismi qilip körsitishke urunush xahishlirimu mewjut. Uyghurlar toghrisidiki tetqiqat gérmaniyede bir qanche yüz yilliq tarixqa ige. Uyghurlarning kim bolghanliqini saxta tarix yaritip belgilesh mumkin emes. Gérmaniyediki bashqa zhurnallardimu Uyghur tarixigha a'it eserler köp bésilghan. Men irina xanim chong qirghinchiliq zhurniligha yazghan ‛islamdin ilgiriki Uyghur tarixi we medeniyiti‚ dégendek eserlerning köplep neshr qilinishini tewsiye qilimen. Bu, Uyghurlarni chüshinishte intayin muhim.”

Gérmaniye bérimin parlaméntining millet wekili mustafa özdemir mundaq deydu: “Musulman bir millet bolghan Uyghurlar 20 milyonluq nopus bilen xitay réjimi astida assimilyatsiye qilinip, yoqilish xewpige duch kéliwatidu. Türk irqigha mensup bolghan bu milletning milliy kimliki éghir tehditke yoluquwatidu. Biraq, qanche ming yillardin buyan merkizi asiyada qed kötürüp yashighan bu milletni bir qanche yüz yilliq asaret zulumi yoqitiwétish meqsitige yitelmeydu. Uyghurlar özlirining nöwettiki wezipisining milliy kimlikini bar küchi bilen qoghdashtin ibaret ikenlikini yaxshi chüshinidu, dep oylaymen.”

Mustafa özdemir ependi yene mundaq deydu: “Uyghurlar bügün xitayning sistémiliq halda köchmen yötkesh siyasitining qurbanlirigha ayliniwatidu. 1949-Yilidin ilgiri omumiy nopusning 95% ini teshkil qilidighan Uyghurlar bügün aran 40% ini teshkil qilidighan halgha chüshüp qaldi. Buning bilenla qalmay, hakimiyetning her sahe qatlamliridin siqip chiqirilip, shinjang Uyghur aptonom rayoni dep atiliwatqan bu zéminda ikkinchi derijilik puqraliq mu'amilisige yoluqmaqta. Bügünki ré'alliqni dunyagha tonutush bilen birge, ‛islamdin ilgiriki Uyghur tarixi we medeniyiti‚ dégendek tarixqa a'it eserlernimu köplep neshr qilishning elwette paydisi bar.”