Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulumni ayaghlashturush üchün xitaygha qarshi omumyüzlük heriket qilish chaqiriq qilindi

10-Dékabir xelq'ara kishilik hoquq küni shundaqla xelq'ara kishilik hoquq xitabnamisi élan qilin'ghanliqining 70 yilliq xatire küni. Amérika hökümiti we herqaysi kishilik hoquq organliri élan qilghan melumatlarda Uyghur élida ikki milyondin oshuq kishining “Yépiq terbiye” lagérlirigha qamilip, diniy étiqadi we insaniy hoquqliridin waz kéchishke mejburliniwatqanliqi tilgha éliniwatqan mushundaq bir peytte yétip kelgen kishilik hoquq xatire künide Uyghurlargha yürgüzülüwatqan zulumni ayaghlashturush üchün yershari xaraktérlik heriket qozghashning muhimliqi tekitlendi.

Dunya Uyghur qurultiyi bu kün munasiwiti bilen xitaydiki kishilik hoquqqa alaqidar pa'aliyet qilidighan qalghan 20 teshkilat bilen ortaq bayanat élan qilish arqiliq Uyghur élida yolgha qoyuluwatqan “Saqchi döliti sistémisi” we lagér tüzümini ayaghlashturush üchün xelq'ara jama'etni xitaygha ortaq halda qarshi turushqa, kishilik hoquq, démokratiye we pikir erkinliki qatarliq kishilik hoquq qimmetlirini yaqilaydighan hökümetlerni ortaq heriket qilip, xitaydiki barliq xelqlerning hoquqini qoghdashqa chaqirghan. 

Xelq'ara kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofi richardson bu kün munasiwiti bilen radiyomizgha qilghan sözidimu xitay hökümitining chégra ichi we sirtida yürgüzüwatqan depsendichiliklirige qarita bir tedbir alidighan waqit yétip kelgenlikini eskertti. U sözide shi jinping bashchiliqidiki xitay kompartiyisi hökümitining kishilik hoquq xitabnamisigha éghir derijide xilapliq qilghanliqini, bolupmu ularning Uyghur élida ikki milyondin oshuq kishini lagérlargha qamash we oxshimighan shekil we oxshimighan orunlarda tutup turuluwatqanlargha qarita zorluq ishlitish qatarliqlar arqiliq bu xitabnamige éghir derijide ziyan bériwatqanliqini bildürdi. U sözide yene xitay hökümitining xitayning ichidin halqip, chet'ellerdimu kishilik hoquqning kapaletke ige qilinishigha tosqunluq qiliwatqanliqini eskertti.

U mundaq dédi: “Biz ötken yillar mabeynide xitay hökümitining chégra halqip turup kishilik hoquqni depsende qiliwatqanliqini mesilen, güy minxeyning taylandtin qachurulushi, chet'ellerdiki Uyghur jama'itining xitay tehditige uchrighanliqi we xitayning b d t diki insan heqlirige munasiwetlik bölümler üstide bésim shekillendüriwatqanliqidek misallar arqiliq xitayning depsendichiliklirining chégra halqighanliqini körduq. Biz bügün xitayning chégra ichi we sirtida qiliwatqan kishilik hoquq depsendichiliklirige qandaq qilip buninggha taqabil turushning yollirini izdishimiz kérek,” dédi. 

10-Dékabir küni yawropa ittipaqining xitayda turushluq wekillirimu kishilik hoquq küni munasiwiti bilen mexsus bayanat élan qilip, xitay hökümitini özi qol qoyghan xelq'ara kishilik hoquq xitabnamisige emel qilishqa chaqirdi. Ular bayanatida xitaydiki éghir kishilik hoquq weziyitini tilgha alghanda, bolupmu Uyghurlarning weziyitining körünerlik derijide éghirlashqanliqini misal körsetken. Bayanatta munular tilgha élin'ghan: “Birleshken döletler teshkilatining doklatinimu öz ichige alghan bir qatar ishenchlik melumatlar-mesilen, ‛yépiq terbiye merkezliri‚ diki keng kölemlik tutqun qilishlar Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerge éghir tesir körsetmekte. Kishilerge keng kölemlik nazaret arqiliq tehdit sélish, sayahet erkinlikige cheklime qoyush, yawropa ittipaqi we bashqa jaylardiki Uyghurlarning tehditke uchrishi we mejburiy qayturuwétilishtek weqeler hemmisi shinjang Uyghur aptonom rayonidiki éghirlishiwatqan weziyetni isharet qilip turmaqta.” 

Ular bayanatida yene türmidiki Uyghur ziyaliyliridin ilham toxti we tashpolat téyip qatarliqlarnimu öz ichige alghan xitaydiki ziyaliylar we kishilik hoquq aktiplirining ziyankeshlikke uchrash mesililirinimu tilgha alghan. Ular kishilik hoquqning tinch, muqim bir jem'iyet yaritishning asasiy ikenlikini tekitlesh arqiliq xitay hökümitini özi qol qoyghan xelq'araliq qanunlargha emel qilishqa dewet qilghan. 

Aldinqi hepte awstraliye parlamént ezasi maykil denbi Uyghurlargha yürgüzülüwatqan ziyankeshlikte rol oynawatqan xitay hökümiti emeldarlirini jazalash qatarliqlargha imkan tughduridighan “Magnétski qanuni” ni awstraliye parlaméntida tonushturghan idi.

Kishilik hoquqni közitish teshkilatining xitay ishliri diréktori sofi richardson sözide amérika we awstraliye hökümetlirining “Magnétski qanuni” qatarliqlar arqiliq munasiwetlik xitay emeldarlirini jawabkarliqqa tartmaqchi bolushi kishige ilham béridu, dédi. Biraq u xitayni özgertish üchün birdin-bir charining xelq'araning ortaq heriketke ötüshi ikenlikini eskertti. U mundaq dédi: “Bizning meyli shinjangdiki yaki xitaydiki weziyetni özgertish üchün körüshni arzu qiliwatqinimiz bu emes. Menche hökümetler yenila konkrét bir mesile etrapigha zich uyushup ortaq heriket qilmaywatidu. Xitay hökümitining ortaq hemkarliq asasidiki qarshiliqtin chöchüydighanliqi hemmimizge ayan. Shunga xitaydiki mewjut mesililerni özgertish üchün hökümetler ortaq heriket qilishi we xitay hökümiti özining qilghanlirining jazasini körüshi kérek. Shundila xitaydiki weziyette özgirish yasiyalaymiz.”

Bügün Uyghur kishilik hoquq qurulushining tashqi ishlargha mes'ul diréktori lu'isa giriw xanimmu “Xongkong erkin axbarati” gézitide maqale élan qilip, Uyghur élidiki lagérni bikar qilish üchün xelq'arani xitaygha qarshi ortaq jaza tedbiri élishqa chaqirdi.