Xitayning assimiliyatsiye siyasiti perqliq mu'amilige seweb bolmaqta

Xitay hökümiti Uyghur erlirini saqal qoyushtin, ayallirini bolsa yaghliq chigishtin cheklep, buni diniy radikalliq bilen baghlap chüshendürüwatqan bir shara'itta, xitay ölkiliride yashaydighan tunggan musulmanlirining, diniy étiqad pa'aliyetlirini Uyghurlargha qarighanda köp erkin halda élip baralishi kishilerni ganggiratmaqta.

Melum bir radi'o anglighuchimiz teripidin teminlen'gen bir resimlik uchurda xitay saqchiliri kochida kétiwatqan Uyghur ayalni yüzini yépiwalghanliqi üchün qolgha almaqchi boluwatqan bolsa, yene bir yaqta ropash tunggan ayallirining kochilarda bixaraman kétiwatqan körünüshliri bar idi. Xitay hökümiti néme üchün Uyghur musulmanlirigha oxshimaydighan mu'amilide bolidu? néme üchün bir dölette oxshimaydighan ikki xil diniy siyaset yürgüzülidu? közetküchiler, buning Uyghurlar üstidin yürgüzülüwatqan assimiliyatsiye we térritoriye mesilisi bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi.

Hörmetlik radi'o anglighuchilar, bügün Uyghur élidiki melum bir radi'o anglighuchimiz radi'omizning ilxet adrisigha qol télifoni arqiliq tartilghan bir qanche parche süretni ewetip, Uyghurlar uchrawatqan diniy bésimning chektin éship ketkenlikini, buni xelq'aragha bildürüsh kéreklikini éytqan. Bu ixlasmenimiz ewetken resimlerde qara perenje kiyip, yüzini orighan halda kochida kétiwatqan bir ayalni bir qanchilighan xitay saqchilirining oriwélip, uning yüzini achmaqchi boluwatqan we uni qolgha élip ep mangghan körünüshliri bar idi. Yuqiridiki ixlasmenimiz ewetken resimlik uchurida yene, xitay ölkiliridiki tunggan musulmanlirining Uyghurlargha qarighanda köp erkin halda diniy pa'aliyetler bilen shughulliniwatqanliqi eks ettürülgen körünüshlermu bar bolup, u xitayda Uyghurlar bilen tungganlarning oxshimaydighan mu'amilige uchrawatqanliqini, bir dölette ikki xil tüzümning yolgha qoyuluwatqanliqini inkas qilghan.

Xitay hökümitining Uyghur ayallirining yaghliq chégishi, yüzini oriwélishini, Uyghur erlirining saqal qoyushini diniy radikalliq bilen baghlap turup mu'amile qilip, Uyghurlar üstidiki dini bésimni hessilep ashurushi, nöwette xelq'ara jama'etning diqqitini qozghawatqan intayin muhim bir mesile. Amérika hökümiti, dölet mejlisi we xelq'aradiki nopuzluq teshkilatlarmu öz doklatlirida Uyghurlarning diniy erkinlikining bésimgha uchrash mesilisini hem shundaqla xitay hökümitining Uyghur musulmanliri bilen tunggan musulmanlirigha perqliq mu'amile qiliwatqanliqini tenqid qilghan idi. Téxi yéqinda amérika dölet ishliri ministirliqi teripidin élan qilin'ghan diniy erkinlik doklatining xitaygha a'it qismida xitay da'irilirining gensu, ningsha, yünnen we chingxeydiki tungganlargha oxshimaydighan bir xil diniy siyaset yürgüzüwatqanliqi, xitay hökümitining bu ölkilerdiki tungganlarning diniy turmushigha Uyghurlarningkige arilashqandek arilishiwalmaydighanliqini, tungganlarning diniy pa'aliyetlirini Uyghurlargha qarighanda köp erkin élip baridighanliqini qeyt qilghan.

Uyghur közetküchiler xitay hökümitining Uyghur musulmanlirigha qiliwatqan perqliq mu'amilisining hergizmu tasadipiyliq emeslikini, buning Uyghurlarni assimiliyatsiye qilish siyasiti bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi. Shwétsiyide yashaydighan Uyghur ziyaliyliridin hesen artuch ependi bu heqte öz köz qarishini bayan qilip ötti.

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi alim séyitof ependi xitay hökümitining Uyghurlargha qiliwatqan bu chektin ashqan diniy bésimining Uyghurlar zéminining bésiwélin'ghan bir zémin bolushi bilen munasiwetlik ikenlikini bildürdi.

Uyghur élidin kelgen uchurlardin xitay hökümitining Uyghurlarning roza tutush, namaz oqush, hejge bérish, qur'an ögitish, diniy kitab - matériyallarni tarqitish qatarliq qanunluq diniy pa'aliyetlirinimu diniy radikalliq dep, jinayet qatarida mu'amile qiliwatqanliqi, herqaysi yerlik da'iriler ochuq - ashkara halda saqal qoyghan erlerni, yaghliq artqan ayallarni ammiwi sorunlargha kirishtin chekleydighan uqturushlarni tarqitip, keng xelq ammisini buninggha awaz qoshushqa qistawatqanliqi melum. Charshenbe küni amérika dölet mejliside chaqirilghan Uyghurlarning diniy erkinlik weziyiti heqqide doklat bérish yighinida xitay hökümitining islam dinini Uyghurlarni kontrol qilishtiki bir tosalghu dep qarighanliqtin bar küchi bilen buni yoq qilishqa urunuwatqanliqi misallar arqiliq otturigha qoyulghan idi. Alim séyitof ependi eskertip, yéqinda meydan'gha kelgen bir qatar qanliq weqelerge xitayning mushundaq chékidin ashqan siyasitining seweb bolghanliqini, xitay hökümitining Uyghurlarni zorawanliqqa mejburlawatqanliqini bildürdi.

Charshenbe küni dölet mejliside chaqirilghan yighinda yighin'gha herqaysi kishilik hoquq organlirining tetqiqatchi we mes'ulliri xitay hökümitini “Xitay xelq'araliq térrorchiliqqa qarshi küreshni suyi'istémal qilip, chektin ashqan basturush siyasetliri arqiliq Uyghurlarni térrorluqqa mejburlimasliqi kérek” dep agahlandurghan idi.