Хитайниң уйғур елидики “оқ-дора пурап турған” қаттиқ зәрбә бериш һәрикити күчлүк тәнқидкә учримақта

Мухбиримиз гүлчеһрә
2017.03.23
guma-qarshiliq-herbiy-5.jpg Гума пичақлиқ һуҗум вәқәсидин кейин хотән тәвәсигә киргүзүлгән броневиклардин бири. 2017-Йили феврал.
ts.cn

Бу йил киргәндин буян һәрқайси ахбарат васитилиридә, уйғурларға даир диққәт қозғаватқан мәсилиләрниң бири, хитай һөкүмитиниң уйғур диярида қақшатқуч зәрбә бериш юқири бесим һалитини сақлиши вә бу һәрикәт истратегийисиниң уйғурларни бастуруштәк нишани өзгәрмигән болсиму, характериниң қораллиқ һәрбий вә сақчи қошунлар арқилиқ сиясийлиқтин барғанчә һәрбий түс еливатқанлиқидур. Шундақла қанунни дәстәк қилип, уйғурларға адаләтсизлик қиливатқанлиқи вә икки хил өлчәм қоллиниватқанлиқидур.

Бу һәқтә зияритимизни қобул қилған, уйғур мәсилисигә көңүл болуп келиватқан орган вә паалийәтчиләр, хитайниң уйғур районидики қаттиқ зәрбә бериш һәрикитиниң барғанчә “оқ, дора пураватқанлиқи” өзлирини әндишигә селиватқанлиқини билдүрди.

2014 ‏-Йили 5-айниң 26-күни хитай компартийиси мәркизи комитет сиясий бюроси йиғин чақирип, мәмликәт бойичә елип барған қаттиқ зәрбә бериш һәрикитиниң тәлипи бойичә, “уйғур аптоном райониниң җәмийәт муқимлиқи вә әбәдий әминликини илгири сүрүшни мәқсәт қилип мәхсус зәрбә бериш һәрикити елип берип, 3 хил күчкә нисбәтән юқири бесим һалитини сақлап, террорлуқ һәрикәтлириниң көпләп йүз беришини тосуш вә униң хитай өлкилиригә ямришини тосуш” ни тәләп қилған. Гәрчә бу һәрикәт бир йиллиқ мәхсус қаттиқ зәрбә бериш һәрикити дәп елан қилинған болсиму, даириләр районда қаттиқ зәрбә бериш һалитини сақлап, һәтта күчәйтип кәлмәктә.

Хитай һөкүмитиниң мәмликәт миқясида елип барған “зораванлиқ, террорлуқ җинайәтлиригә қанун арқилиқ қаттиқ зәрбә бериш һәрикити” ахирлашқан болсиму, нөвәттә әдлийә тармақлири қанун арқилиқ зораван вә террорлуқ һәмдә башқа җинайәтләргә давамлиқ юқири бесимлиқ зәрбә бериш һалитини сақлап кәлмәктә.

Даириләр әдлийә вә қанун саһәсидә террорлуққа қарши туруш, муқимлиқни қоғдаш күришиниң тәшәббускарлиқ һоқуқини пухта игиләш керәк дегәндәк қаттиқ тәләпләр бойичә әмәлийләштүрмәктә.

Хитай һөкүмитиниң уйғурлар диярида аталмиш террорлуқ, диний ашқунлуқ, үч хил күчләрниң қаршилиқ көрситиш һәрикәтлиригә “қаттиқ зәрбә бериш” һәққидики чақириқлири чәтәл ахбаратлиридиму кәң елан қилинди, даириләрниң уйғурлар диярида ғайәт зор мәбләғ сәрп қилип “сақчи дөлити” қурулушини тезлитиватқанлиқи вә буниңға алақидар мәсилиләр муһакимә қилинди вә булар хәлқаралиқ кишилик һоқуқ көзитиш органлириниңму диққитини қозғап кәлмәктә.
Хәлқара кәчүрүм тәшкилати йеқинда елан қилған йиллиқ кишилик һоқуқ доклатида, хитайниң 2016-, 2017-йиллири кишилик һоқуқни давамлиқ бастуруп, паалийәтчиләр вә кишилик һоқуқни қоғдиғучиларниң давамлиқ системилиқ назарәт қилиш, паракәндичилик селиш, қорқутуш, қолға елиш, тутқун қилиш нишани болуп кәлгәнликини билдүргән иди.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилатиниң вашингтонда турушлуқ мәсули т. Кумар әпәнди 23-март күни зияритимизни қобул қилип: “хәлқара кәчүрүм тәшкилати хитай һөкүмитиниң уйғур районида елип бериватқан инсан һәқлири дәпсәндиликлири үстидин көзитиватимиз вә хизмәтләр елип бериватимиз, болупму қаттиқ зәрбә бериш һәрикити давамлиқ етник уйғурларниң инсан һәқлириниң техиму қаттиқ рәвиштә дәпсәндә қилинишиға мәйдан һазирлап кәлмәктә, шундақла бу җәрянда давамлиқ хитай һөкүмитиниң охшаш җинайәт өткүзгән хитайлар билән уйғурларға охшимайдиған җаза қоллинип, икки хил өлчәм қоллиниватқанлиқиға диққәт қилип келиватимиз. Болупму уйғурларниң миллий кәмситишкә, тән җазасиға, адаләтсиз һалда қанунсиз җазалинишқа учраватқанлиқи биздә әндишә қозғайду” деди.

Нюйорктики хитай демократ, сиясий қанун пәнлири доктори ваң җүнтав, хитайниң һәр хил намлардики қаттиқ зәрбә бериш һәрикитини “өзини қанун дөлити дәп ативалған хитай һөкүмитиниң һәр қетимлиқ қаттиқ зәрбә бериш һәрикитиниң принсипи вә тәлипи болған еғирлитип җазалашниң өзила, әмәлийәттә адиллиқни тәләп қилидиған қанун дегән бир уқумни инкар қилидиған, принсипиға хилап һалда елип бериливатқан ашқун бир зораванлиқниң ипадиси” дәп шәрһлиди.

Униң қаришичә, уйғур елидә хитайниң елип барған қаттиқ зәрбә бериш һәрикәтлиридә уйғурларниң көпләп тутқун қилиниши һәм түрмиләргә ташлиниши, болупму диний җәһәттики бастуруши еғир болмақта, мениңчә, уйғурлар интайин мөтидил мусулманлар, улар террорчи яки ашқун радикал әмәс, улар хитай һөкүмитидин нарази болғанлиқи вә қарши болғанлиқи үчүнла адаләтсизликкә учримақта.

У, хитайниң уйғурларға “ислами радикаллиқ”, “террорлуқ” дегән қалпақларни кийдүрүп җазалиши, хәлқаралиқ террорлуққа вә шуниңға охшаш һәрикәтләрдә қоллиниватқан охшаш термин ‏-аталғуларни ишлитип, өзиниң уйғурлар үстидин елип бериватқан бастурушлирини йоллуқ көрситишкә урунуватқанлиқиниң аламити, дәйду. Ваң җүнтав йәнә, әмәлийәттә болса “сиңип кириш вә әсәбийлик” кә қарши дөләт бихәтәрликини қоғдаш дегән нам билән барлиқ уйғурларға зор һәрбий күч ишлитип, һәтта броневиклар билән һәйвә көрситишиниң өзидин, уйғур елидики қаттиқ зәрбә беришниң барғанчә оқ дора пурап туридиған һәрбий һаләткә өткәнликини, бу хил дүшмән билән уруш қиливатқандәк алаһидә қаттиқ вә вәһимилик тәдбирләрниң болса, муқимлиққа пайдисиз болупла қалмай, әмәлийәттә хитай һөкүмитиниң һәммә уйғурни өзигә дүшмән қилидиған әхмиқанә тәдбир дәп қарайдиғанлиқини оттуриға қойди.

Хәвәр вә инкаслардин мәлум болушичә, хитай һөкүмитиниң, қақшатқуч зәрбә бериши башланғандин буян, аптоном райондики җ х органлири зораванлиқ, террорлуққа, әсәбий һәрикәтләргә четишлиқ җинайәт гумандарлири вә қечип йүргәнләрни мәркәзлик қоғлап тутуш мәхсус һәрикитини қанат яйдуруп, тутуш салмиқини ашурған, һәр дәриҗилик сот мәһкимилири делони сотлаш җәрянида қақшатқуч зәрбә беришниң муһим нуқтисини зораванлиқ, террорлуқ, әсәбийлик, қорал вә партлитиш буюмлири ясаш қатарлиқ қанунға хилап җинайәтләргә мәркәзләштүргән. Һәр дәриҗилик тәптиш органлири қақшатқуч зәрбә бериш җәрянида әйибләш мунбирини җинайәтни әйибләш, җинайәтни паш қилиш, җинайәтни сөкүштики мәйданға айландуруватқанлиқи мәлум.

Дуня уйғур қурултийи баянатчиси дилшат ришит, хитайниң қаттиқ зәрбә бериш һәрикәтлириниң характериниң хитай ичи вә уйғур елидә пүтүнләй охшимайдиғанлиқини, буниң уйғур елидә пүтүнләй сиясий мәқсәттә елип бериватқан бир қанунсиз һәрикәт икәнликини шәрһләйду вә нөвәттә буни техиму күчәйтиши, хитайниң бир бәлвағ бир йол сияситиниң әмәлийлишишидин әндишә қиливатқанлиқидин дәп қарайдиғанлиқини билдүрди вә хитай һөкүмити районда уруш елан қилғандәк һаләттә елип бериватқан сиясий вә һәрбий пуриқи еғир һәрикәт дуня җамаәтчиликиниң диққитини қозғиши керәк, болупму нәқ мәйданда етип ташлаш вә етип болғандин кейин, җинайәт бәлгиләп һөкүм қилиштәк қанунсиз, зораван вә кишилик һоқуққа қарши һәрикәтлиригә, йерим йилдин буян, қанун бойичә қақшатқуч зәрбә бериш һәрикәтлиридә, уйғурларниң техиму кәскин вәзийәткә йүзлиниватқанлиқиға қаттиқ инкас қайтуруш керәк, дәп чақириқ қилди.

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.