Amérika dölet mejlisining guwahliq yighinida kishilik hoquqqa xilapliq qilghan xitay emeldarlirigha émbargo otturigha qoyuldi

12‏-Yanwar ötküzülgen guwahliq yighini amérika awam palatasi tashqi munasiwetler komitétining asiya-tinch okyan shöbe komitéti teripidin chaqirilghan. Awam palata ezasi mat salmon bashqurghan guwahliq yighini dölet mejlisi xitay ishlar komitétining 2015‏-yilliq xitay kishilik hoquq doklati munasiwiti bilen chaqirilghan idi.

Yighinda, awam palata ezasi kristofir simis guwahliq bérip, xitay kishilik hoquq weziyiti amérika tashqi siyasitidiki halqiliq mesililerge tesir qilidighanliqini otturigha qoydi. U, “Kishilik hoquqni amérikining xitaydiki bashqa menpe'etliridin ayrip qarashqa bolmaydu” dédi.

Kristofir simisning körsitishiche, xitayning 2015‏- yildiki kishilik hoquq weziyiti yéqinqi 10 nechche yil ichidiki eng nachar ehwalgha chüshüp qalghan.

Kristofir simis dölet mejlisi xitay komitétining doklatini neqil keltürüp mundaq deydu: “Bu ehwal, büyük erkinlik sewdasi bolghan xitay xelqi üchünla emes, xitaygha qoshna döletler we dunya üchünmu yaxshi xewer emes. Re'is shi jinping we hazirqi xitay rehberler öktichilerge burunqi hékmetlerdinmu taqetsiz mu'amile qildi. Xitay rehberler 2015‏- yili qanun ramkisini, bixeterlik apparatlirini keng qollinip, kompartiyening kontrolluqini kücheytti. Ten jazasi we tutqun qilish dawamliq yüz berdi. Bixeterlik küchlirige keng hoquq bérilip, öktichiler, erkinlik terepdari diniy guruhlar we az sanliq milletler basturuldi.”

Yighinda, awam palata ezasi, asiya -tinch okyan shöbe komitétining re'isi mat salmon, xitay asasiy qanuni puqralarning “Normal” diniy ibadet pa'aliyitini qoghdisimu, emma uning diniy guruhlarni we Uyghur, tibet, falun'gong muritlirini qattiq basturuwatqanliqini tenqid qildi.

U, xitay hökümitining bolupmu tibet we Uyghurlarni diniy ashqunluq we térrorluqqa baghlap basturuwatqanliqini otturigha qoydi.

Mat salmon mundaq deydu: “Halbuki, xitay xelq jumhuriyiti qopal we xalighan wasitilerni qollinip, tizimgha aldurmighan diniy guruhlarni xususen xristi'an chérkawlirini nishan'gha aldi. Tibet buddistlirining we Uyghur musulmanlirining diniy ibadet pa'aliyetlirige cheklime qoyup, falun'gong muritlirini jazalap keldi.
Uyghurlar bilen tibetler da'im diniy radikalliq we térrorluq bilen eyiblinip basturuldi.”

Mat salmon yene, xitay re'isi shi jinpingning 2015‏- yili öktebirde amérikigha qilghan ziyaritide kishilik hoquq mesilisige sel qaralghanliqini ilgiri sürüp, obama hökümitini tenqid qildi.

Obama hökümiti xitay kishilik hoquq weziyitige izchil köngül bölüp kéliwatqanliqi tekitlep, bu mesilini her derijilik sorunlarda izchil otturigha qoyup kéliwatqanliqini tekitlep kelgen bolsimu, emma mat salmon, obama hökümiti shi jinpingning ziyaritide diqqitini tor hujumi, jenubiy déngiz ixtilapi qatarliq mesililerge merkezleshtürüp, “Kishilik hoquqqa sel qaridi. Bu kishilik hoquq teshkilatlirini qattiq ümidsizlendürdi” dédi.

Awam palata ezasi mat salmon sözide yene, xitayning tor erkinliki we ipade erkinlikige cheklime qoyup, axbaratni kontrol qiliwatqanliqini tenqid qildi.

U: “Kishilik hoquq teshkilatliri xitayni tor erkinliki we ipade erkinliki jehetlerde eng nachar orun'gha qoyup keldi. U peqet tor betlirini tosighanliqi, bezi chong gézitlerni hem ijtima'iy taratqularni taqighanliqi üchünla emes, belki nazuk uchurlarni yollap, kompartiye we hökümetni tenqid qilghan nurghun zhurnalist we bashqa puqralarni türmige solighanliqi üchün shundaq orun'gha qoyuldi. Men bügün bu yerde peqet bir qanche misal aldim. Lékin bügün xitayda nurghun kishilik hoquq depsendichiliki yüz bériwatidu” dédi.

Awam palata ezasi bred shérman, xitay hökümiti qanchilik ademni namratliqtin qutuldursa qutuldursun, emma u, qanun bilen dölet bashqurmisa héchnerige baralmaydighanliqini agahlandurdi.

Bred shérman mundaq deydu: “Xitay hökümitining yüz milyonlighan kishini namratliqtin qutuldurup, bériwatqanliqida gep yoq. Biraq u qanun bilen dölet bashqurmisa we kishilik hoquq bilen teminlimise, u iqtisadiy we ijtima'iy jehetlerde hazirqi ornidin halqip ötüp héchqandaq yerge baralmaydu. Xitayda qanun bilen bashqurush küchlük bolmisa, xelqning iradisige we shexsning kishilik hoquqigha hörmet qilinmisa, u, amérikining ishenchlik shériki bolalmaydu. U ehwalda bu amérika xelqi köngül bölidighan mesile bolidu.”

Bred shérman yene, xitayning 2015‏- yildiki kishilik hoquq weziyiti kishini chongqur endishige salidighanliqini eskertip, xitayning kishilik hoquqni ret qilishi amérika ishchilirining adil riqabet qilishigha tesir qiliwatqanliqini ilgiri sürdi.

U: “Ipade erkinlikining tor we gézit -zhurnallarda omumyüzlük cheklinishi, tibet, Uyghur qatarliq az sanliq milletlerning basturulushi, ishchilar rehberlirining tutqun qilinip, ularning musteqil ishchilar uyushmilirini qurush hoquqining ret qilinishi, bu ularning hoquqini cheklep qalmay, dunyada adil riqabetke qatnishishni ümid qilidighan amérika ishchilirigha tesir qiliwatidu” dédi.

Amérika dölet mejlisi xitay komitétining doklati 2015‏- yili 8‏-öktebir élan qilinip, obama hökümitige axbarat erkinliki, adem qachaqchiliqi, tor erkinliki, az sanliq milletler, diniy erkinlik, xitayning nopus kontrol siyasiti qatarliq sahede bezi teklip pikirlerni bergen idi.

Xitay komitétining re'isi, awam palata ezasi kristofér seyshenbe künki yighinida yazma doklat sunup, dölet mejlisi we obama hökümitige yene bezi tekliplerni berdi.

Uning qarishiche, amérika hökümiti xitaygha qarshi izchil we keskin bezi teleplerni otturigha qoyushi kérek.

U: “Dölet ishlar ministirliqi kishilik hoquqqa xilapliq qilghan xitay emeldarlirigha wiza bérishni ret qilishi shert. Amérika soda wekili intérnét, axbarat erkinlikini iqtisad we kishilik hoquqtiki muhim halqa qilip tutushi lazim. Biz choqum siyasiy mehbuslarni shertsiz qoyup bérish amérika-xitay munasiwetlirining paydisigha ikenlikini izchil hem éniq telep qilishimiz shert” dégen.