Yawropa parlamént ezaliri yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq di'alogini közdin kechürüshni telep qildi

Yawropa parlaménti yighin zalidin körünüsh.

Sotsiyal démokratlar, yéshillar, yawropa xelq partiyesi qatarliq siyasiy partiye-guruhlarning yawropa parlaméntidiki 14 neper parlamént ezasi ochuq xet élan qilip, yawropa ittipaqining xitay kishilik hoquq mesilisidiki ghayisi yaxshi bolsimu, biraq uning kütken netije bermigenlikini, shunga yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq di'alogini közdin kechürüshni telep qilghan.

Ochuq xette qeyt qilishiche, yawropa ittipaqi kishilik hoquq we tibet mesilisini xitay bilen bolghan yuqiri derijilik di'aloglarda, qerellik we sistémiliq otturigha qoyushi, yawropa ittipaqi-xitay bashliqlar söhbitining küntertipige kirgüzüshi kérek.
Mezkur ochuq xet 1‏-iyun yawropa ittipaqini merkizi biryussélda bashlinidighan 19‏-nöwetlik yawropa ittipaqi-xitay bashliqlar yighinining harpisida élan qilinip diqqet qozghidi.

Yawropa parlamént ezalirining ochuq xétide qeyt qilishiche, yawropa ittipaqi 1995‏-yili xitay bilen kishilik hoquq di'alogi bashlap, uning bilen bu mesilide ashkara qarshilishish ornigha muzakire yolini tallighan bolsimu, biraq bu muzakiriler peqet xitay emeldarlirining tejribe toplap, kishilik hoquq tenqidchilirige ünümlük taqabil turushi üchün xizmet qilghan.

Kishilik hoquq pa'aliyetchilirining qeyt qélishiche, yawropa parlamént ezalirining ochuq xéti yawropa ittipaqi-xitay kishilik hoquq di'alogi resmiyetke aylinip qélishtek bir ré'alliqni échip bergen.
En'gliyede olturushluq Uyghur pa'aliyetchi rexime mexmut xanim, yawropa ittipaqi kishilik hoquqni soda bilen birleshtürüp, yuqiri derijilik uchrishishlarda otturigha qoysa, kishilik hoquqni payda-ziyan mesilisige aylandursa ünümlük bolidu, dep qaraydighanliqini bildürdi.

U mundaq deydu: “Emdi méningche, mushu soda jehettin we bashqa jehetlerdin bir ish bolsa, bularning payda-ziyinigha tesir qilidighan bir nersini otturigha élip chiqsa, men buni sel ünümlük bolamdikin, deymen. Bolupmu bizge oxshash Uyghurlar, tibettiki, mongghuliyediki dégendek, ichki mongghulda boluwatqan nurghun ishlar bar, nurghun mesililer bar. Lékin buni hazirgha qeder héchqandaq konkrét we chong rewishte xitayni qattiq chüchütidighan yaki mundaq néme qilidighan bir usul qollanmaywatidu.”

Yawropa parlamént ezaliri ochuq xétide, yawropa ittipaqining tashqi ishlar bixeterlik komissari magrinini tenqidlep, uning yéqinda élip barghan xitay sepiride, xitay bilen süriye, jenubiy koréye, afghanistan soda, yer shari hawa kilimati qatarliq mesililerdiki hemkarliqqa nuqtilinip, kishilik hoquq, tibet we Uyghur aptonom rayonining weziyiti qatarliq mesililerni otturigha qoyup pursitini qachurup qoyghanliqini tekitligen.

Uning yawropa ittipaqi bergen siyasiy mehbuslar tizimlikini qobul qilishni ret qilip, tizimliktiki mehbuslarning ehwaligha da'ir tepsilatlar bilen teminleshni toxtutup qoyghanliqini tenqidligen.

Xeter astidiki xelqler jem'iyiti namliq gérmaniye kishilik hoquq teshkilatining re'isi ulrix déli'usning bildürüshiche, iqtisadi amil we hemkarliq yawropa ititpaqi-xitay munasiwetlirini belgileydighan halqiliq amil bolup qalghan.

Déli'uys mundaq deydu: “Hazir yawropa ittipaqi xitaygha shu tesirni, yeni u xitayning ishenchlik hemkarlashquchisi, amérikidinmu ishenchlik hemkarlashquchisi, dégen tesirni bérishke tirishiwatidu. Chünki, uning amérika tashqi siyasiti bilen ixtilapi bar. Xitay bu kozurni oynap, özini iqtisadi muqimliq saqlaydighan, bolupmu yer shari iqtisadi we énérgiye sodisida muqimliqni saqlaydighan amil, dep körsitiwatidu. Shuning bilen birge, u özini yer shari hawa klimatini kontrol qilish mesiliside yawropa ittipaqi bilen hemkarlashquchi, ishenchlik shérik dep teqdim qiliwatidu. Bu nahayiti epsuslinarliq ehwal.”

Ulrix déli'us yene, bu ehwal yawropa ittipaqining diqqitini xitay kishilik hoquq weziyiti we Uyghur mesilisige qozghashni qiyinlashturidighanliqini bildürdi.

Déli'us mundaq deydu: “Bu, bizde shu tesiratni peyda qildi, bu ehwal bizning, bolupmu yawropa hökümetlirining yardimi we qollishigha érishishimizni qiyinlashturidu. Chünki, buningdin xitay burunqidek düshmen, dep qarilidighan dölet emes. Uning üstige u iqtisad-sodigha tesir qilalaydu. Hazir u xelq'ara siyaset we iqtisad-sodidiki shérik döletke aylinip qaldi. Bu ehwal bizning Uyghur kishilik hoquqi üchün élip baridighan barliq heriketlirimizge bek yaman tesir qilidu.”

Yawropa ittipaqi‏-xitay kishilik hoquq di'alogi 2015‏-yildin kéyin ötküzülüp baqmighan. Yawropa kéngishining prézidénti tusik 18‏-nöwetlik yawropa ittipaqi-xitay bashliqlar yighini bultur béyjingda ötküzülgende, kishilik hoquq di'alogining 2016‏-yilning axirlirida ötküzülidighanliqini bildürgen bolsimu, biraq di'alog xitayning arqigha sörishi netijiside ötküzülmigen idi.

Rexime xanimning qarishiche, meyli qandaq bolsun, kishilik hoquq di'alogini dawamlashturush zörür. U, buning héch bolmisa xitaygha bir xil bésim peyda qilip turidighanliqini bildürdi.

Rexime mexmut mundaq deydu: “Emdi axirida buning netijiside özgirish bolamdu-bolmamdu, bu ikkinchi gep. Héch bolmisa xitayda ularning boluwatqan ishlardin xewiri barken, deydighan bir uqumning bolushining özi muhim nerse dep oylaymen. Héch netijisi bolmidi, dep ümidsizlinip, biraqla yoqilip ketse, awazimiz biraqlap yoqaydu. Uningdin kéyin xitay bizge qaraydighan, nazaret qilidighan adem yoqken, dep bésimini téximu éghirlashturidu, hélimighu shundaq qiliwatidu, lékin u chaghda téximu shundaq qilidu.”

Yawropa parlamént ezalirining ochuq xétide yene, yawropa ittipaqining xitay bilen bolghan kishilik hoquq di'alogigha so'al qoyushi kéreklikini eskertip mundaq dégen: “Yawropa ittipaqigha eza döletler béyjinggha tutqan yumshaq mu'amile uning diplomatiyediki ashqunluqini, kishilik hoquq xatirisini tenqid qilghuchilarni yoqitishi we we ulargha buzghunchiliq qilishini asanlashturdimu-yoq dégen zor so'alni sorishi kérek”