Közetküchiler xitaydiki musulmanlargha qaritilghan perqliq mu'amile üstide toxtaldi

Yéqindin buyan xitay hökümiti chet'ellerge qarita Uyghurlarning diniy hoquqlirining kapaletke ige ikenlikini ilgiri süridighan teshwiqatlirini kücheytishke bashlighan idi. Emma Uyghur kishilik hoquq programmisi we shuningdek chet'el metbu'atlirining muxbirliri bu heqte élan qilghan maqaliliride birdek, Uyghur élidiki weziyetning teshwiq qilin'ghanning eksiche ikenlikini, xitayning ichidiki tunggan musulmanliri bilen Uyghur musulmanlirigha perqliq mu'amile qiliniwatqanliqini bildürmekte.

Yéqinda “Ottura sherq xewer heptiliki” de élan qilin'ghan “Xitaydiki musulmanlar - ejdiha we hilal ay” mawzuluq maqale xitaydiki diniy erkinlik weziyiting xitay hökümiti teshwiq qilghanning eksiche ikenlikini körsitilgen maqalilerning biri.

Mezkur xewer maqaliside Uyghur musulmanlirining kimliki we ularning weziyiti misallar arqiliq nahayiti éniq yorutup bérilgen. Uningda xitaydiki musulmanlar dégen sözge alahide izahat bérilgen hemde xitayda musulmanlarning peqet diniy kimlikini ipade qilmaydighanliqi, uning hem milliy kimlikini ipade qilidighanliqini, xitayda tungganlardin bashqa yene Uyghur, qazaq, tatar, qirghiz we özbék, tajik qatarliq musulman milletlerningmu barliqi heqqide chüshenche bérilgen we mundaq dep bayan qilin'ghan: “Téximu chongqurlap chüshendürüshtin burun, shunisi éniq bolush kérekki, xitaydiki musulmanlarning hemmisila qéyin ehwalda emes. Döletning zerbisige uchrawatqanlar peqetla shinjang Uyghur aptonom rayonida yashaydighan Uyghurlardur... Shinjangda yashaydighan Uyghurlar xitay asasiy qanunida hemme kishining ayrimichiliqqa uchrimighan asasta din'gha ishinish erkinliki mewjut, dep békitilgen turuqluq peqetla islam dinigha ishen'genliki üchünla ziyankeshlikke uchrawatqanliqini bildürmekte. Shinjangning murekkep tarixi belkim xitay hökümitining sirtning tesiridin endishe qilishini keltürüp chiqarghan bolushi mumkin. Ilgiri nami ‛sherqiy türkistan‚ bolghan bu jay xitaygha emes, belki ottura asiyagha tewe idi. 15 Milyon nopusqa ige déyiliwatqan bu kishiler özige xas medeniyetke ige.”

Mezkur gézitning ismini ashkarilashni xalimighan muxbiri Uyghur élini ziyaret qilghan bolup, u ramizan mezgilide qeshqerni ziyaret qilish dawamida xitay hökümiti dewatqanning eksiche Uyghur dölet kadirliri, oqughuchi - oqutquchilarning rozi tutushining cheklen'genlikini, ashxanilarning échishqa mejburlan'ghanliqini körgen.

Amérikiliq tunggan musulmanliridin bolghan we hazir nenjing uniwérsitétida antropologiye dersi éliwatqan kamla sintung xanim “Ottura sherq xewer heptiliki” ge qilghan sözide xitayda musulmanlargha bésim qilishning asasen Uyghur musulmanliri bilenla cheklinidighanliqini éytqan.

U yene xitay hökümitining Uyghur élige nurghun xitay köchmen yötkigenlikini, ularning u yerdiki yuqiri ma'ashliq yaxshi ish orunlirini igilep ketkenlikini, hökümetning Uyghurlarning mektep we dölet organlirida rozi tutushini chekleydighanliqini, burut - saqalliq erlerni we yaghliq chegken ayallarni ammiwi qatnash wasitilirige chiqarmaydighanliqini éytip bergen.

Amérikidiki frostburg uniwérsitétining xitay ishliri mutexessisi, proféssor ma xeyyün ependimu bizge qilghan sözide, Uyghur élide saqchi we kadirlarning meschitlerge kirip adem tutush, xelqning öylirige kirip adem tutushidek bundaq ehwallarning peqetla Uyghur élide yüz béridighanliqini, buning ichkiridiki chingxey we gensugha oxshash ölkilerde yüz bérishining mumkin emeslikini bildürdi.

U xitay hökümitining Uyghur élide dinni bundaq qattiq kontrol astigha élishining ichki we tashqi amilliri barliqini bildürdi. U sözide, ottura asiya döletliri musteqil bolghandin kéyin xitay hökümitining Uyghur élide bölgünchilikke qarshi turush, döletning birlikini qoghdashni asasiy nishan qilip turup siyaset yürgüzgenlikini, buning bilen Uyghur élidiki emeldarlarning “Térrorluqqa qarshi turush” dégen nam astida qattiq siyasetlerni ijra qilip, weziyetni téximu keskinleshtürüwatqanliqini bildürdi.

Hazir nenjingde turuwatqan amérikiliq tunggan musulmanliridin bolghan kamla sintung xanim “Ottura sherq xewer heptiliki” ge qilghan sözide, yéqindin buyan gensu qatarliq tungganlar köp yashaydighan jaylarda Uyghur musulmanliri uchrawatqan siyasetlerningmu asta - asta tesirlirining körülüshke bashlighanliqini, emma buni yenila Uyghurlar uchrawatqan bésim bilen sélishturushning mumkin emeslikini éytqan.

Derweqe aldinqi küni xitay dölet re'isi shi jinping ningshyadiki tunggan musulmanlirini we ularning meschitlirini ziyaret qilip, milletler ittipaqliqini tekitligen hem ulardin partiyining din siyasitide ching turushni tekitligen idi.

Eyni chaghda pikri bildürgen bir qisim közetküchiler shi jinpingning xuy musulmanlirigha qilghan alahide ziyaritige diqqet qilip, buni hökümetning tunggan musulmanlirining radikallishishidin qattiq endishe qiliwatqanliqining ipadisi, dégen idi.

Amérika Uyghur kishilik hoquq programmisining tetqiqatchisi hénriy shajafiski bolsa sözide, xitay hökümitining diniy siyasetlirining hemme kishige oxshash bolushi kéreklikini tekitlidi.

U sözide: “Xitay hökümitining yéqinda ‛aqtashliq kitab‚ élan qilishi bir hésabta ularning bésim astida qalghanliqini körsitip béridu. Shunga ular xelq'aragha ‛qaranglar, mana bizde diniy erkinlik bar‚ dep özlirini ispatlashqa mejbur boldi. Biraq, peqet bir qisim kishiler diniy erkinliktin behrimen bolghanliqi üchünla dölitimizde din kapaletke ige déyelmeysen. Xelq'ara kishilik hoquq organlirining qanunlirida hemme kishining din'gha ishinish erkinliki bar, dep békitilgen. Xitay hökümiti peqet ayrim kishilergila diniy erkinlik bérip, qalghanlirini cheklise bolmaydu, dédi.

Amérika xelq'ara diniy erkinlik komitétimu bu ayning béshida yeni roza héytning 1 - küni bayanat élan qilip, xitay da'irilirining 30 kün ramizanda Uyghur musulmanlirining roza tutushi we erkin ibadet qilishigha cheklime qoyghanliqini tenqid qilghan idi.

Bayanatta, amérika diniy erkinlik komitétining re'isi tomas rés, xitayning xizmetchiler, oqutquchi - oqughuchilar we balilarning roza tutushi we ibadet qilishini chekligenlikini tenqidlep, “Xitay hökümiti öz xelqining diniy erkinlikini ret qilish arqiliq özining asasi qanuni we xelq'ara kishilik hoquq ölchemlirige xilapliq qildi” dégen.