Хитайниң чәтәлләрдики өктичиләрдин өч елиш һәрикитини күчәйткәнлики мәлум

Хитай рәиси ши җинпиң чех җумһурийитидики зиярити җәрянида, намайишчилар “бей фең вә чаң пиңниң уруқ-туғқанлирини түрмидин қоюветиш” ни тәләп қилмақта. 2016-Йили 29-март, праг.

Ғәрб ахбарат васитилири нөвәттә хитайдики мухбирлар вә қәләмкәшләр әркинликиниң қаттиқ тәқибгә учрапла қалмай, әркин дунядики өктичиләрниңму еғир бесимларға йолуқуватқанлиқини илгири сүрүшмәктә.

Б б с 30-март хәвиридә, “җәнуб пайтәхт гезити” ниң қәләмкәшлиридин бири, даңлиқ кәспий язғучи вә ахбарат хадими саналған хитай зиялийси йү шавлейниң хизмитидин истепа бәргәнликини елан қилди. Хәвәрдә тилға елинишичә, йү шавлей 29-март язған истепанамисигә “силәрниң тәвәликиңларға әгишишкә амалсиз” дегән бир җүмлинила язған. Униң демәкчи болғини, ши җинпиң оттуриға қойған “ахбаратни партийәвилик тәвәликигә игә қилиш” принсипиға әмди әгишәлмәймән, дегәндин ибарәт болуп, у мухбирларниң бу һәқтә сориған соаллириға җаваб берәлмәйдиғанлиқини, өзиниң чарчиғанлиқини, кәсип өзгәртишни халайдиғанлиқини ейтқан. Униң истепанамиси ғәрбниң диққитини чәкти.

Бирақ, ғәрб ахбарат васитилириниң һазир бәкрәк диққитини тартиватқини, хитай рәиси ши җинпиңни истепаға дәвәт қилған очуқ хәткә мунасивәтлик дәп қаралған чәтәлдики бир қисим хитай язғучиларниң аилә әзалириниң хитайда дөләт бихәтәрлик күчлири тәрипидин тутқун қилиниши болмақта.

Германийәдә нәшрдин чиқидиған “әйнәк” сиясий журнили тор бети 28-март күни германийә авазиниң обзорчиси чаң пиңниң сичүәндики бир туғқанлириниң тутқун қилишқа учриғанлиқини ашкарилиди. Хәвәрдә баян қилинишичә, хитай һөкүмити чаң пиңни ши җинпиңни истепаға дәвәт қилған очуқ хәт билән алақиси бар дәп қарап, униң икки иниси вә сиңлисини 27-март тутқун қилған.

Буниңдин илгири хитай һөкүмити америкидики хитай язғучиси вен йүнчявниму мәзкур хәт билән алақилик санап, униң хитайдики үч нәпәр бир туғқинини тутуп кәткән иди.

Фирансийә авазиниң 29-марттики хәвиридә илгири сүрүлүшичә, һазир германийәдә яшаватқан хитай обзорчиси чаң пиң, 27-март күнила хитай бихәтәрлик күчлириниң икки иниси вә сиңлисини сичүәндики орманға от кетиш вәқәси билән четишлиқ һесаблап тутуп кәткәнликини мәтбуатларға билдүргән. Әмма у баянида, сичүәндики от кетиш вәқәси билән өзиниң алақиси йоқлуқини, ши җинпиңға йезилған очуқ хәт билән мунасивити йоқлуқини, хитай бихәтәрлик күчлириниң уруқ-туғқанлирини гөрүгә еливелип, өзиниң ғәрб мәтбуатлирида язма елан қилишини чәклимәкчи болуватқанлиқини тәкитлигән.

Германийәдики “хитай демократик федирасийони” ниң рәиси фей ляңюң бу мунасивәт билән зияритимизни қобул қилғанда, хитайда пикир әркинликиниң күнсери еғир тәқибгә учраватқанлиқини тилға алди. У сөзидә, ши җинпиң һөкүмранлиқидики хитайда өктичи күчләрниң һәрхил баһанә, сәвәбләр билән тутуп кетиливатқанлиқини яки из-дерәксиз ғайиб қилиниватқанлиқини, ши һөкүмитигә қарши идийиниң хитай ичи-сиртида барғансери күчийиватқанлиқини тәкитлиди.

Тәйвәндә чиқидиған “сторм” тор бети 30-март күни хитай бихәтәрлик күчлириниң хитай зиялийси чаң пиңниң аилә әзалирини тутқун қилишниң баш-ахири һәққидә тәпсилий мәлумат елан қилди. Бу мәлуматта оттуриға қоюлушичә, хитайдики икки омуми йиғин мәзгилидә “чеграсиз ахбарат” торида ши җинпиңни истепаға дәвәт қилған очуқ хәт елан қилинғандин кейин, чаң пиң германийә авазида “җя җяниң ғайиб болуши, көзләрниң гунаһи” намлиқ бир обзор елан қилип, хитайда көзи очуқ адәмләрниң гунаһкар болуп җазалинидиғанлиқини, нурғун кишиләрниң қариғу болувелип җан бақидиғанлиқини, җя җя қариғу болмиғанлиқи үчүн әркинликидин мәһрум болғанлиқини, ши җинпиң һөкүмитиниң һәммила адәмни қариғу қилишни истәйдиғанлиқини, хитай һөкүмитиниң һәрқандақ шәкилдики һәқни тонуған вә һәқни сөзлигән адәмләрни өзиниң дүшмини һесаблап көздин йоқитидиғанлиқини баян қилған.
Мәзкур мәлуматта оттуриға қоюлушичә, хитай бихәтәрлик күчлири обзорчи чаң пиңниң аилә әзалирини тутқун қилғандин кейин, униң чаң вей исимлик инисини германийәгә телефон қилдуруп, чаң пиңға үч түрлүк шәрт қойған вә бу шәртни орунлиса, бир туғқанлирини қоюп беридиғанлиқини билдүргән. Бу үч түрлүк шәртниң бири, чаң пиң тор бәтләрдә елан қилған язмилирини өчүрүп ташлиши лазим, иккинчиси, германийә авазида елан қилған “җя җяниң ғайиб болуши, көзләрниң гунаһи” намлиқ обзорини өчүрүп ташлиши лазим, үчинчиси, бундин кейин хитай һөкүмитини тәнқид қилидиған һәрқандақ язма елан қилмаслиқи лазим.

Германийә кишилик һоқуқ җәмийити әзаси манянму, ши җинпиң һөкүмранлиқидики хитайда кишилик әркинликниң барғансери еғир мәсилигә айлиниватқанлиқини әскәртти. У сөзидә, хәлқара җәмийәт вә хитай пуқралириниң ши җинпиң елип бериватқан кишилик һоқуқ паалийәтчилирини бастуруш һәрикәтлиригә қарши наразилиқлириниң юқири долқунға көтүрүлүш алдида туруватқанлиқини тәкитлиди.

Тәйвәндә чиқидиған “сторм” тор бети мәлуматида көрситилишичә, хитай обзорчиси чаң пиң фейисбокта ипадә билдүрүп шуларни язған: “1-мениң бир туғқанлирим билән болған алақәм үзүлди. Бәлким кәлгүси узун бир заман улар билән һечқандақ алақә қилалмаслиқим мумкин. 2. Хитай қануниму хаталишиватиду. Мениң язмилирим билән мениң аиләмдикиләрниң әмәлийәттә һечқандақ алақиси йоқ. Хитай сақчилири бу әқәллий қануни саватни билиши керәкти. 3. Әмди сақчилар мениң аиләмдикиләрниң, қериндашлиримниң меңисини ююшқа башлайду. Уларниң арисидики бәзиләр мени тиллашқа башлиди. Мениң уларға ярдәм қилип, һөкүмәтниң ипласлиқини чүшәндүргүдәк имканим йоқ. 4. Мән бундин кейин сақчи вә һөкүмәтниң өзүм билгән пүтүн җинайәтлирини паш қилишни давамлаштуримән.”

Чаң пиң 28-март америка авазиниң зиярити қобул қилғанда, өз аилә әзалириниң қолға елинишиниң өзиниң мәтбуатларда елан қилған язмиси билән мунасивәтлик икәнликини, хитай ейтқандәк қандақтур от апити түпәйли қолға алмиғанлиқини, дөләт бихәтәрлик күчлириниң от апити билән алақиси йоқлуқини, буниң ениқла бир сиясий дело икәнликини тәкитлигән иди.

Германийә авазиниң 30-март хәвиридә тилға елинишичә, ши җинпиңни истепаға дәвәт қилған очуқ хәт елан қилинған “чеграсиз ахбарат” ториниң 4 нәпәр хадиминиң һазирғичә из-дерики йоқкән. Бүгүнгә қәдәр бу хәткә четилип хитайда қолға елинғанлар саниниң 20 кишигә йәткәнлики илгири сүрүлмәктә.

Германийә авазиниң билдүрүшичә, чаң пиң хитайдики мәзгилидә әслидә “җәнуб һәптилики” гезити ахбарат бөлүминиң мудири болуп ишлигән. 2008-Йили у лондонда чиқидиған пул-муамилә гезитидә “тибәт: һәқиқәт вә милләтчилик кәйпияти” намлиқ мақалисини елан қилғанлиқи сәвәблик хизмитидин тохтитилған. 2011-Йили хоңкоңда “қуяш вәқәләр һәптилик журнили” ни нәшр қилип, баш муһәррирлик қилған. Хоңкоң һөкүмити униң олтурақ ишлириға тосалғу яратқандин кейин, германийәгә келип йәрләшкән. У германийә авази, б б к, вашингтон почтиси, муһапизәтчи қатарлиқ көплигән дөләтләрдики даңлиқ гезит-журналларда мақалиләр елан қилип кәлгән. Униң мақалилириниң һәммиси дегүдәк хитай һакимийитиниң бесим сияситини әйибләшни мәзмун қилғанлиқи үчүн, хитай һөкүмитиниң йоқитиш нишаниға айлинип қалған.