Xitayning chet'ellerdiki öktichilerdin öch élish herikitini kücheytkenliki melum

Xitay re'isi shi jinping chéx jumhuriyitidiki ziyariti jeryanida, namayishchilar “Béy féng we chang pingning uruq-tughqanlirini türmidin qoyuwétish” ni telep qilmaqta. 2016-Yili 29-mart, prag.

Gherb axbarat wasitiliri nöwette xitaydiki muxbirlar we qelemkeshler erkinlikining qattiq teqibge uchrapla qalmay, erkin dunyadiki öktichilerningmu éghir bésimlargha yoluquwatqanliqini ilgiri sürüshmekte.

B b s 30-mart xewiride, “Jenub paytext géziti” ning qelemkeshliridin biri, dangliq kespiy yazghuchi we axbarat xadimi sanalghan xitay ziyaliysi yü shawléyning xizmitidin istépa bergenlikini élan qildi. Xewerde tilgha élinishiche, yü shawléy 29-mart yazghan istépanamisige “Silerning tewelikinglargha egishishke amalsiz” dégen bir jümlinila yazghan. Uning démekchi bolghini, shi jinping otturigha qoyghan “Axbaratni partiyewilik tewelikige ige qilish” prinsipigha emdi egishelmeymen, dégendin ibaret bolup, u muxbirlarning bu heqte sorighan so'allirigha jawab bérelmeydighanliqini, özining charchighanliqini, kesip özgertishni xalaydighanliqini éytqan. Uning istépanamisi gherbning diqqitini chekti.

Biraq, gherb axbarat wasitilirining hazir bekrek diqqitini tartiwatqini, xitay re'isi shi jinpingni istépagha dewet qilghan ochuq xetke munasiwetlik dep qaralghan chet'eldiki bir qisim xitay yazghuchilarning a'ile ezalirining xitayda dölet bixeterlik küchliri teripidin tutqun qilinishi bolmaqta.

Gérmaniyede neshrdin chiqidighan “Eynek” siyasiy zhurnili tor béti 28-mart küni gérmaniye awazining obzorchisi chang pingning sichüendiki bir tughqanlirining tutqun qilishqa uchrighanliqini ashkarilidi. Xewerde bayan qilinishiche, xitay hökümiti chang pingni shi jinpingni istépagha dewet qilghan ochuq xet bilen alaqisi bar dep qarap, uning ikki inisi we singlisini 27-mart tutqun qilghan.

Buningdin ilgiri xitay hökümiti amérikidiki xitay yazghuchisi wén yünchyawnimu mezkur xet bilen alaqilik sanap, uning xitaydiki üch neper bir tughqinini tutup ketken idi.

Firansiye awazining 29-marttiki xewiride ilgiri sürülüshiche, hazir gérmaniyede yashawatqan xitay obzorchisi chang ping, 27-mart künila xitay bixeterlik küchlirining ikki inisi we singlisini sichüendiki orman'gha ot kétish weqesi bilen chétishliq hésablap tutup ketkenlikini metbu'atlargha bildürgen. Emma u bayanida, sichüendiki ot kétish weqesi bilen özining alaqisi yoqluqini, shi jinpinggha yézilghan ochuq xet bilen munasiwiti yoqluqini, xitay bixeterlik küchlirining uruq-tughqanlirini görüge éliwélip, özining gherb metbu'atlirida yazma élan qilishini cheklimekchi boluwatqanliqini tekitligen.

Gérmaniyediki “Xitay démokratik fédirasiyoni” ning re'isi féy lyangyung bu munasiwet bilen ziyaritimizni qobul qilghanda, xitayda pikir erkinlikining künséri éghir teqibge uchrawatqanliqini tilgha aldi. U sözide, shi jinping hökümranliqidiki xitayda öktichi küchlerning herxil bahane, sewebler bilen tutup kétiliwatqanliqini yaki iz-déreksiz ghayib qiliniwatqanliqini, shi hökümitige qarshi idiyining xitay ichi-sirtida barghanséri küchiyiwatqanliqini tekitlidi.

Teywende chiqidighan “Storm” tor béti 30-mart küni xitay bixeterlik küchlirining xitay ziyaliysi chang pingning a'ile ezalirini tutqun qilishning bash-axiri heqqide tepsiliy melumat élan qildi. Bu melumatta otturigha qoyulushiche, xitaydiki ikki omumi yighin mezgilide “Chégrasiz axbarat” torida shi jinpingni istépagha dewet qilghan ochuq xet élan qilin'ghandin kéyin, chang ping gérmaniye awazida “Jya jyaning ghayib bolushi, közlerning gunahi” namliq bir obzor élan qilip, xitayda közi ochuq ademlerning gunahkar bolup jazalinidighanliqini, nurghun kishilerning qarighu boluwélip jan baqidighanliqini, jya jya qarighu bolmighanliqi üchün erkinlikidin mehrum bolghanliqini, shi jinping hökümitining hemmila ademni qarighu qilishni isteydighanliqini, xitay hökümitining herqandaq shekildiki heqni tonughan we heqni sözligen ademlerni özining düshmini hésablap közdin yoqitidighanliqini bayan qilghan.
Mezkur melumatta otturigha qoyulushiche, xitay bixeterlik küchliri obzorchi chang pingning a'ile ezalirini tutqun qilghandin kéyin, uning chang wéy isimlik inisini gérmaniyege téléfon qildurup, chang pinggha üch türlük shert qoyghan we bu shertni orunlisa, bir tughqanlirini qoyup béridighanliqini bildürgen. Bu üch türlük shertning biri, chang ping tor betlerde élan qilghan yazmilirini öchürüp tashlishi lazim, ikkinchisi, gérmaniye awazida élan qilghan “Jya jyaning ghayib bolushi, közlerning gunahi” namliq obzorini öchürüp tashlishi lazim, üchinchisi, bundin kéyin xitay hökümitini tenqid qilidighan herqandaq yazma élan qilmasliqi lazim.

Gérmaniye kishilik hoquq jem'iyiti ezasi manyanmu, shi jinping hökümranliqidiki xitayda kishilik erkinlikning barghanséri éghir mesilige ayliniwatqanliqini eskertti. U sözide, xelq'ara jem'iyet we xitay puqralirining shi jinping élip bériwatqan kishilik hoquq pa'aliyetchilirini basturush heriketlirige qarshi naraziliqlirining yuqiri dolqun'gha kötürülüsh aldida turuwatqanliqini tekitlidi.

Teywende chiqidighan “Storm” tor béti melumatida körsitilishiche, xitay obzorchisi chang ping féyisbokta ipade bildürüp shularni yazghan: “1-Méning bir tughqanlirim bilen bolghan alaqem üzüldi. Belkim kelgüsi uzun bir zaman ular bilen héchqandaq alaqe qilalmasliqim mumkin. 2. Xitay qanunimu xatalishiwatidu. Méning yazmilirim bilen méning a'ilemdikilerning emeliyette héchqandaq alaqisi yoq. Xitay saqchiliri bu eqelliy qanuni sawatni bilishi kérekti. 3. Emdi saqchilar méning a'ilemdikilerning, qérindashlirimning méngisini yuyushqa bashlaydu. Ularning arisidiki beziler méni tillashqa bashlidi. Méning ulargha yardem qilip, hökümetning iplasliqini chüshendürgüdek imkanim yoq. 4. Men bundin kéyin saqchi we hökümetning özüm bilgen pütün jinayetlirini pash qilishni dawamlashturimen.”

Chang ping 28-mart amérika awazining ziyariti qobul qilghanda, öz a'ile ezalirining qolgha élinishining özining metbu'atlarda élan qilghan yazmisi bilen munasiwetlik ikenlikini, xitay éytqandek qandaqtur ot apiti tüpeyli qolgha almighanliqini, dölet bixeterlik küchlirining ot apiti bilen alaqisi yoqluqini, buning éniqla bir siyasiy délo ikenlikini tekitligen idi.

Gérmaniye awazining 30-mart xewiride tilgha élinishiche, shi jinpingni istépagha dewet qilghan ochuq xet élan qilin'ghan “Chégrasiz axbarat” torining 4 neper xadimining hazirghiche iz-dériki yoqken. Bügün'ge qeder bu xetke chétilip xitayda qolgha élin'ghanlar sanining 20 kishige yetkenliki ilgiri sürülmekte.

Gérmaniye awazining bildürüshiche, chang ping xitaydiki mezgilide eslide “Jenub heptiliki” géziti axbarat bölümining mudiri bolup ishligen. 2008-Yili u londonda chiqidighan pul-mu'amile gézitide “Tibet: heqiqet we milletchilik keypiyati” namliq maqalisini élan qilghanliqi seweblik xizmitidin toxtitilghan. 2011-Yili xongkongda “Quyash weqeler heptilik zhurnili” ni neshr qilip, bash muherrirlik qilghan. Xongkong hökümiti uning olturaq ishlirigha tosalghu yaratqandin kéyin, gérmaniyege kélip yerleshken. U gérmaniye awazi, b b k, washin'gton pochtisi, muhapizetchi qatarliq köpligen döletlerdiki dangliq gézit-zhurnallarda maqaliler élan qilip kelgen. Uning maqalilirining hemmisi dégüdek xitay hakimiyitining bésim siyasitini eyibleshni mezmun qilghanliqi üchün, xitay hökümitining yoqitish nishanigha aylinip qalghan.