Xitay öktichiliri: “Uyghurlargha qaritilghan étnik basturushqa qarshi turush insanliq mejburiyettur”

Xelq'arada tonulghan xitay öktichi ziyaliyliridin “Béyjing bahari” zhurnilining bash muherriri xu ping ependining bashchiliqida, wang den, téng biyaw, yang jyenli, saw yashö, shya ming, shéng shöy qatarliq 45 kishi 10‏-awghust küni ochuq xet élan qilip, xelq'ara jem'iyetni we xitay xelqini xitay kommunist hökümitining Uyghur diyarida yürgüzüwatqan zorawanliq siyasetlirige süküt qilmasliqqa chaqirdi shundaqla xitay hökümitidin Uyghur rayonidiki yighiwélish lagérlirini derhal taqashni telep qildi.

Ochuq xette xitay da'irilirining Uyghur aptonom rayonida keng kölemlik atalmish “Siyasiy terbiyelesh merkezliri” ni qurup, Uyghur, qazaq, tunggan qatarliq musulman xelqlerdin az dégende bir milyondin artuq kishini qanunsiz tutqun qilip, yighiwélish lagérlirigha we türmilerge qamighanliqi qattiq eyiblen'gen.

Mezkur ochuq xetni eng deslep teshebbus qilghuchi xu ping ependi bügün ziyaritimizni qobul qilip, ularning mezkur ochuq xetni élan qilishigha bügünki Uyghur diyarining éghir weziyitining seweb bolghanliqini bildürdi.

U mundaq dédi: “Yéqindin buyan xitay hökümitining hökümranliqi astidiki shinjang Uyghur aptonom rayonida kishilik hoquq weziyiti kishining tesewwurigha sighmighudek derijide yamanlashti. Biz mana mushundaq bir pewqul'adde shara'itta bizningmu awazimiz chiqishi kérek dégen ortaq tonushqa kelduq.”

Mezkur ochuq xette Uyghur diyarining jay-jaylargha qurulghan lagérlarning ehwali bayan qilinip, mundaq déyilgen: “Bu jaylargha solan'ghan Uyghur qatarliq musulman xelqler qizil naxsha éytish, xitay tili öginish, shi jinping idiyesini yadlash, choshqa göshi yéyish, haraq ichish we bezi namelum dorilarni ichishke mejburlanmaqta. Shahitlar bu lagérlarda xorlash we ten jazasining omumyüzlük mewjut hadise ikenlikini bildürmekte. Kishilerning ten jazasi seweblik ölüp kétiwatqanliqigha da'ir xewerler arqa-arqidin tarqalmaqta.”

Ochuq xette yene xitay kommunist hökümitining rayondiki qatmu-qat nazaret sistémisi tenqidlinip, mundaq déyilgen: “Xitay hökümet da'iriliri rayonda saqchilar we yuqiri téxnikiliq teqib qilish sistémisini omumlashturush arqiliq Uyghurlarning kündilik turmushigha qeder kontrolluq shekillendürüp, bu rayonda dunyadiki eng qattiq ‛saqchi döliti‚ ni qurup chiqti. Uyghur milliti medeniyet jehette weyran qilinish, hetta hayat-mamatliq krizisqa duch kelmekte. Biz xitay kompartiyesining bu wehshiy zorawanliqigha qattiq naraziliq bildürimiz. Uyghurlargha qaritilghan siyasiy buzghunchiliqning toxtitishni, ‛terbiyelesh lagérliri‚ ni taqashni, ilham toxti, gheyret niyaz qatarliq wijdan mehbuslirini qoyup bérishni, Uyghur we bashqa az sanliq milletlerning kishilik hoquqni qoghdashni telep qilimiz.”

Xu ping ependi sözini dawamlashturup, nöwette xitay hökümitining “Térrorluqqa zerbe bérish” namida Uyghurlargha qarita pütkül millet boyiche tutqun qilish, basturush, hetta pütkül millet boyiche teqib qilish derijisidiki dölet térrorluq siyasitini yürgüzüwatqan weziyetke pütün dunyaning jiddiy diqqet qilishi lazimliqini otturigha qoydi. Bolupmu xitay hökümitining bu xil zorawan siyasitining meqsitini yéqindin bilidighan xitay ziyaliyliri we özide heqqaniyet tuyghusi bar dep qarighan herqandaq bir kishining Uyghurlar uchrawatqan zulumlargha süküt qilmasliqni öz mes'uliyiti dep bilishi kéreklikini tekitlidi.

Mezkur ochuq xetke imza qoyghuchilardin amérikidiki nyu-york sheher uniwérsitétining siyasiy penler proféssori, xitay weziyet analizchisi shya ming ependimu ziyaritimizni qobul qilip, özining aldi bilen bir insanliq mes'uliyitini ada qilish rohi bilen mezkur ochuq xetke imza qoyghanliqini bildürdi: “Biz xitay ziyaliyliri bolush süpitimiz bilen körüwatimizki, xu ping, téng biyaw qatarliq bir türküm xitay ziyaliyliri Uyghur, qazaq qatarliq Uyghur aptonom rayonidiki yerlik xelqlerning basturushqa uchrawatqanliqigha qarita naraziliq bildürüshke chaqiriq qildi. Biz mesilining éghirliqini hés qilduq we bu ochuq xetke imza qoyduq. Chünki bu jayda ziyankeshlikke uchrawatqanlar intayin köp, hetta da'iriler hazir bu jayda pütkül milletke qarita basturush élip bériwatidu déyishkimu bolidu.”

Shya ming ependi yene xelq'ara taratqulardiki xewerlerde rayondiki basturushning neqeder éghirliqini hés qilish mumkinlikini tekitlidi: “Biz xewerlerdin shahitlarning xitay hökümitining rayondiki basturush siyasiti heqqidiki ehwallarni angliduq. Öz béshimizdin kechürgen qismetlirimizge asasen Uyghurlar uchrawatqan étnik qirghinchiliq weziyitining neqeder éghirliqini bilimiz. Uyghurlargha qaritilghan basturush xitaydiki herqandaq bir jaydinmu éghir. Uyghurlar hazir pütkül millet boyiche basturulush weziyitige duch kelmekte. Xitay hökümiti hazir Uyghurlarni ‛döletning düshmini‚ derijiside basturuwatidu. Bu tolimu qorqunchluq bir ehwal. Uyghurlar jaza lagérlirigha türküm-türkümlep qamiliwatidu, ular hazir erkinlikidin pütünley mehrum qilindi. Shunga biz bundaq ehwalgha emdi süküt qilmasliqimiz, Uyghurlar uchrawatqan til, étiqad, medeniyet jehettiki xitaylashturush, hetta qirghin qilinish weziyitige qarita awazimizni chiqirishimiz, heqqaniyet tuyghumizni ipadilishimiz we bir insanliq mes'uliyitimizni ada qilishimiz kérek, dep oylaymen.”

Amérika Uyghur birleshmisining re'isi ilshat hesen ependimu ziyaritimizni qobul qilip, xu ping qatarliq xitay öktichi ziyaliylirining mezkur ochuq xet arqiliq özlirining heqqaniyet tuyghusini ipadiligenlikini bildürdi.

Ilshat hesen ependi bayanida mezkur ochuq xetning xitay chong quruqluqi ichidiki xitay ziyaliyliri we xitay xelqi üchünmu ülge bolidighanliqini tekitlidi.

Mezkur ochuq xette yene chet'ellerdiki xitay öktichilirining Uyghurlarning xitay kompartiyesi hakimiyitige qarshi heqqaniy küreshlirini qollaydighanliqi bildürülgen. Ochuq xette yene amérika qatarliq gherb démokratik döletlirining ünümlük tedbir qollinip, xitaygha bésim ishlitishi shundaqla b d t ning Uyghur aptonom rayonigha adem ewettip tekshürüsh élip bérishi telep qilin'ghan.