19 Йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилинған шаяр түрмисидики хитай өктичиниң аяли америкиға қечип кәлгән

Җаң хәйтав хитай миллитиниң ичидә хитай һөкүмитиниң уйғурларға қаратқан қаттиқ қол сияситини тәнқидләп қолға елинған вә қамақ җазасиға һөкүм қилинған санақлиқ кишиләрниң бири. Җаң хәйтав өз вақтида үндидар, сина блоги, чәтәлдики бәзи хитай өктичи тор бәтлиригә пикир йезип, хитай даирилириниң уйғур аптоном районидики зор көләмлик террорлуққа қарши туруш һәрикәтлирини тәнқид қилған. Террорлуққа қарши туруш намидики бихәтәрлик тәдбирлириниң йәрлик мусулман уйғурларда қаттиқ наразилиқ пәйда қиливатқанлиқини оттуриға қойған.

Җаң хәйтав әсли хенәнлик болуп, електронлуқ җаһазлар дукининиң пирказчики иди. У буниңдин 10 йил аввал хизмәт издәш мунасивити билән уйғур аптоном райониға чиқип, үрүмчидә олтурақлишип қалиду вә 2011‏‏-йили һазирқи аяли ли әйҗйе билән той қилиду. Җаң хәйтав 2015‏-йили үндидар, сина блоги вә чәтәлдики бәзи хитай өктичи тор бәтлиридә елан қилған язмилар сәвәблик қолға елинғанда униң аяли үч айлиқ һамилидар иди. 

Ли әйҗйе өткән һәптә мәркизи америкиниң тексас штатидики христиан мисйонерлиқ тәшкилати- “хитай ярдәм җәмийити” ниң ярдими билән 2 яшлиқ оғлини елип америкиға қечип келип, сиясий панаһлиқ тәләп қилған. Или әйҗйе пәйшәнбә күни радиойимизниң зияритини қобул қилип, җаң хәйтавниң қолға елиниши вә қамақ җазасиға һөкүм қилиниши униң уйғурларға һесдашлиқ қилиши билән мунасивәтлик, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди. 

У мундақ дәйду: “у уйғурларниң кишилик һоқуқ әһвалиға нисбәтән көңүл бөләтти. У торда һөкүмәтниң уйғурларниң кишилик һоқуқ әһвалиға өзгәртишини, уларға қийинчилиқ пәйда қилмаслиқни, уларниң кишилик һоқуқини яхшилашни үмид қилған. Мениңчә бу һөкүмәтни биарам қилған болуши мумкин. Лекин бу нәрсиләрни тәләп қилиш асаси қанунниң пуқраларға бәргән сөз әркинлик һоқуқи даирисидики мәсилә. Җаң хәйтав йәнә торда хитай һөкүмитини, диктаторлуқни тәнқид қилған шундақла әрздарларға ярдәм қилған. Чүнки, бу әрздарлар һечқандақ адил муамилигә еришәлмигән. Уларниң дәрдини ейтидиған һечқандақ йери йоқ иди.”

Ли әйҗйениң илгири сүрүшичә, хитай һөкүмитиниң җаң хәйтавни қаттиқ җазалаштики мәқсити униң уйғур районидики сияситигә соал қойған башқа хитай пуқралирини қорқутушкән. 

Ли әйҗйе мундақ дәйду: мән буни бизниң шинҗаңдин ибарәт бу алаһидә муқимлиқ районида турғанлиқимиз вә бу райондики муқимлиқ сиясити билән мунасивәтлик, дәп ойлаймән. Йолдишим өзиниң "җинайәт"садир қилғанлиқини етирап қилип бақмиди. Биз шинҗаңда туруватқанлиқимиз түпәйли иҗтимаий таратқуларда һөкүмәтниң шинҗаң сияситиниң намувапиқ йәрлирини оттуриға қойди. Лекин һөкүмәт униңдәк аддий бир пуқрани қаттиқ җазалаш арқилиқ башқиларни қорқутмақчи болди.” 

Җаң хәйтав 2016‏-йили 12‏-айда у үрүмчи шәһәрлик оттура сотниң һөкүмигә наразилиқ билдүрүп, аптоном районлуқ юқири сотқа әрз қилған болсиму, лекин юқири сот униң әрзини рәт қилиду. 

Кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң илгири сүрүшичә, җаң хәйтавниң тәқдири хитай даирилириниң уйғур районида хитайларға “пайдилиқ, уларға илһам беридиған вә уларни қоллайдиған” бир тәрәплимилик сиясәт йүргүзүш билән биргә, хитай пуқралиридики уйғурларға һесдашлиқ қилидиған һәрқандақ пикирни қаттиқ бастуруватқанлиқиниң типик мисали икән. 

Америка уйғур җәмийитиниң рәиси, вәзийәт анализчиси илшат һәсән әпәнди мундақ дәйду: “бу йәрдики түп мәсилә хитайниң қурулмиси. Хитай һакимийити хитайларға узун йилдин бери уйғурларни сәлбий көрситиш, яман көрситиш, явуз көрситиш сиясәтлириниң түпәйли хитайларниң каллисида сиңип кәткән өзидин болмиған ят милләтләрни кәмситиш хаһиши наһайити чоңқур. Әмма бу хитай һакимийити үчүн наһайити пайдилиқ. Шуниң үчүн һакимийәт буниң бузулуп кетишини халимайду. Мушу җаң хәйтав арқилиқ хитайниң хитайларға бериватқан сигнали буниңға арилашма, дәйду.” 

Илшат һәсәнниң қәйт қилишичә, әмәлийәттә хитай һөкүмити һәр хил бинормал сиясәтләрни йүргүзүш арқилиқ уйғурлар билән хитайлар оттурисидики зиддийәтни улғайтмақта икән. У, хитайниң бу арқилиқ сияситидики хаталиқни йепишқа урунуватқанлиқини билдүрди. 

Илшат һәсән: “чүнки, хитай бу йәрдә уйғурлар билән хитайларниң илһам тохти тәшәббус қилғандәк сөһбәт, диалог елип берилип, бир-бирини чүшиниши, тарих вә мәдәнийәтниң охшимаслиқини чүшәндүрүш арқилиқ өз ара чүшәнчә һасил қилишидин әндишә қилиду. Мундақ дегәндә шәрқий түркистан, тибәт буларниң, хитайларниң һесдашлиқи вә қоллишиға еришип қелишидин техиму қорқиду. Шуңа, бу йәрдә милләтләр арисидики зиддийәтни кәскинләштүрүш арқилиқ хитай һакимийити хитай пуқралириниң һөкүмәткә болған наразилиқини, диққитини миллий мәсилигә йөткәп, өз һакимийитини мәҗбурийитидин қачуруш, өзиниң хаталиқидин қачуруш, уни сүрүштә қилиштин қачуруштәк мундақ оюнни ойнаватиду.” 

Җаң хәйтав 2015‏-йили “миллий өчмәнликкә қутратқулуқ” қилиш җинайити билән қолға елиниду. Лекин тәптиш мәһкимиси уни рәсмий әйиблигәндә униңға һакимийәтни ағдурушқа урунуш, чәтәл тәшкилатлирини ахбарат билән тәминләш җинайитини артилиду. Или әйҗйе хитай даирилириниң җаң хәйтавниң башқа җинайәт билән қолға елип, башқа бир җинайәт билән җазалинишиға “адәмниң ишәнгүси кәлмәйду” деди. 

У мундақ дәйду: “мениңчә бу наһайити ғәлитилик. 2015‏-Йили 8‏-июл улар мени оттура асия җәнубий йолидики сақчи понкитиға елип берип, мениң бир һөҗҗәткә имза қоюшумни тәләп қилди. Униңда йолдишимниң миллий өчмәнликкә қутратқулуқ қилиш билән қолға елинғанлиқи йезилған. Мән буни ениқ көрдүм. Лекин әйни чағда мәнму қанунни бәк билип кәтмәйттим. Мән униңға қол қойдум, уларму маңа артуқчә бир немә демиди. Лекин арқидин униң җинайити дөләт һакимийитини ағдуруш, чәтәлни ахбарат билән тәминләшкә өзгәрди. Бу өзгиришкә һәқиқәтән адәмниң ишәнгүси кәлмәйду. Бир дөләтниң қануни биригә артилған җинайәтни қандиқисиға халиғанчә өзгәртәләйду. Буни һәқиқәтән адәмниң әқлигә сиғмайду. Улар бизниң өйни икки қетим ахтурған болсиму һечқандақ дәлил тапалмиған иди.”

Ли әйҗйе тәминлигән сотниң һөкүмнамисидин мәлум болушичә, сот мәһкимиси җаң хәйтавниң 2010‏-йилдин 2015-йилғичә үндидар, сина блоги қатарлиқ хитай иҗтимаий таратқулирида елан қилған 274 парчә язмисида компартийә вә униң сиясити билән “қаршилашқанлиқи, һуҗум қилғанлиқи вә қарилиғанлиқи” ни илгири сүргән. 

Сот мәһкимиси җаңниң һакимийәтни ағдуруш җинайитигә 15 йил, чәтәл тәшкилатлирини ахбарат билән тәминлигәнликигә 5 йил болуп җәмий 19 йиллиқ қамақ җазаси бәргән. Лекин, җаң хәйтав “җинайити” ни қобул қилмиған. У, бу йилниң башлирида аяли вә сиңлисиға язған мәктупида, нелсон манделланиң 30 йиллиқ түрмә һаяти өзигә чоңқур тәсир қилғанлиқини билдүрүп; “һаятниң мәниси маддий нәрсиләр билән чәклинип қалмаслиқи керәк. Еғиз ялғуз тамақ йейишкә әмәс, охшашла сөзләшкә яритилған” дегән.