19 Yilliq qamaq jazasigha höküm qilin'ghan shayar türmisidiki xitay öktichining ayali amérikigha qéchip kelgen

Jang xeytaw xitay millitining ichide xitay hökümitining Uyghurlargha qaratqan qattiq qol siyasitini tenqidlep qolgha élin'ghan we qamaq jazasigha höküm qilin'ghan sanaqliq kishilerning biri. Jang xeytaw öz waqtida ündidar, sina blogi, chet'eldiki bezi xitay öktichi tor betlirige pikir yézip, xitay da'irilirining Uyghur aptonom rayonidiki zor kölemlik térrorluqqa qarshi turush heriketlirini tenqid qilghan. Térrorluqqa qarshi turush namidiki bixeterlik tedbirlirining yerlik musulman Uyghurlarda qattiq naraziliq peyda qiliwatqanliqini otturigha qoyghan.

Jang xeytaw esli xénenlik bolup, éléktronluq jahazlar dukinining pirkazchiki idi. U buningdin 10 yil awwal xizmet izdesh munasiwiti bilen Uyghur aptonom rayonigha chiqip, ürümchide olturaqliship qalidu we 2011‏‏-yili hazirqi ayali li eyjyé bilen toy qilidu. Jang xeytaw 2015‏-yili ündidar, sina blogi we chet'eldiki bezi xitay öktichi tor betliride élan qilghan yazmilar seweblik qolgha élin'ghanda uning ayali üch ayliq hamilidar idi. 

Li eyjyé ötken hepte merkizi amérikining téksas shtatidiki xristi'an misyonérliq teshkilati- “Xitay yardem jem'iyiti” ning yardimi bilen 2 yashliq oghlini élip amérikigha qéchip kélip, siyasiy panahliq telep qilghan. Ili eyjyé peyshenbe küni radi'oyimizning ziyaritini qobul qilip, jang xeytawning qolgha élinishi we qamaq jazasigha höküm qilinishi uning Uyghurlargha hésdashliq qilishi bilen munasiwetlik, dep qaraydighanliqini bildürdi. 

U mundaq deydu: “U Uyghurlarning kishilik hoquq ehwaligha nisbeten köngül böletti. U torda hökümetning Uyghurlarning kishilik hoquq ehwaligha özgertishini, ulargha qiyinchiliq peyda qilmasliqni, ularning kishilik hoquqini yaxshilashni ümid qilghan. Méningche bu hökümetni bi'aram qilghan bolushi mumkin. Lékin bu nersilerni telep qilish asasi qanunning puqralargha bergen söz erkinlik hoquqi da'irisidiki mesile. Jang xeytaw yene torda xitay hökümitini, diktatorluqni tenqid qilghan shundaqla erzdarlargha yardem qilghan. Chünki, bu erzdarlar héchqandaq adil mu'amilige érishelmigen. Ularning derdini éytidighan héchqandaq yéri yoq idi.”

Li eyjyéning ilgiri sürüshiche, xitay hökümitining jang xeytawni qattiq jazalashtiki meqsiti uning Uyghur rayonidiki siyasitige so'al qoyghan bashqa xitay puqralirini qorqutushken. 

Li eyjyé mundaq deydu: men buni bizning shinjangdin ibaret bu alahide muqimliq rayonida turghanliqimiz we bu rayondiki muqimliq siyasiti bilen munasiwetlik, dep oylaymen. Yoldishim özining "jinayet"sadir qilghanliqini étirap qilip baqmidi. Biz shinjangda turuwatqanliqimiz tüpeyli ijtima'iy taratqularda hökümetning shinjang siyasitining namuwapiq yerlirini otturigha qoydi. Lékin hökümet uningdek addiy bir puqrani qattiq jazalash arqiliq bashqilarni qorqutmaqchi boldi.” 

Jang xeytaw 2016‏-yili 12‏-ayda u ürümchi sheherlik ottura sotning hökümige naraziliq bildürüp, aptonom rayonluq yuqiri sotqa erz qilghan bolsimu, lékin yuqiri sot uning erzini ret qilidu. 

Kishilik hoquq pa'aliyetchilirining ilgiri sürüshiche, jang xeytawning teqdiri xitay da'irilirining Uyghur rayonida xitaylargha “Paydiliq, ulargha ilham béridighan we ularni qollaydighan” bir tereplimilik siyaset yürgüzüsh bilen birge, xitay puqraliridiki Uyghurlargha hésdashliq qilidighan herqandaq pikirni qattiq basturuwatqanliqining tipik misali iken. 

Amérika Uyghur jem'iyitining re'isi, weziyet analizchisi ilshat hesen ependi mundaq deydu: “Bu yerdiki tüp mesile xitayning qurulmisi. Xitay hakimiyiti xitaylargha uzun yildin béri Uyghurlarni selbiy körsitish, yaman körsitish, yawuz körsitish siyasetlirining tüpeyli xitaylarning kallisida singip ketken özidin bolmighan yat milletlerni kemsitish xahishi nahayiti chongqur. Emma bu xitay hakimiyiti üchün nahayiti paydiliq. Shuning üchün hakimiyet buning buzulup kétishini xalimaydu. Mushu jang xeytaw arqiliq xitayning xitaylargha bériwatqan signali buninggha arilashma, deydu.” 

Ilshat hesenning qeyt qilishiche, emeliyette xitay hökümiti her xil binormal siyasetlerni yürgüzüsh arqiliq Uyghurlar bilen xitaylar otturisidiki ziddiyetni ulghaytmaqta iken. U, xitayning bu arqiliq siyasitidiki xataliqni yépishqa urunuwatqanliqini bildürdi. 

Ilshat hesen: “Chünki, xitay bu yerde Uyghurlar bilen xitaylarning ilham toxti teshebbus qilghandek söhbet, di'alog élip bérilip, bir-birini chüshinishi, tarix we medeniyetning oxshimasliqini chüshendürüsh arqiliq öz ara chüshenche hasil qilishidin endishe qilidu. Mundaq dégende sherqiy türkistan, tibet bularning, xitaylarning hésdashliqi we qollishigha ériship qélishidin téximu qorqidu. Shunga, bu yerde milletler arisidiki ziddiyetni keskinleshtürüsh arqiliq xitay hakimiyiti xitay puqralirining hökümetke bolghan naraziliqini, diqqitini milliy mesilige yötkep, öz hakimiyitini mejburiyitidin qachurush, özining xataliqidin qachurush, uni sürüshte qilishtin qachurushtek mundaq oyunni oynawatidu.” 

Jang xeytaw 2015‏-yili “Milliy öchmenlikke qutratquluq” qilish jinayiti bilen qolgha élinidu. Lékin teptish mehkimisi uni resmiy eyibligende uninggha hakimiyetni aghdurushqa urunush, chet'el teshkilatlirini axbarat bilen teminlesh jinayitini artilidu. Ili eyjyé xitay da'irilirining jang xeytawning bashqa jinayet bilen qolgha élip, bashqa bir jinayet bilen jazalinishigha “Ademning ishen'güsi kelmeydu” dédi. 

U mundaq deydu: “Méningche bu nahayiti ghelitilik. 2015‏-Yili 8‏-iyul ular méni ottura asiya jenubiy yolidiki saqchi ponkitigha élip bérip, méning bir höjjetke imza qoyushumni telep qildi. Uningda yoldishimning milliy öchmenlikke qutratquluq qilish bilen qolgha élin'ghanliqi yézilghan. Men buni éniq kördüm. Lékin eyni chaghda menmu qanunni bek bilip ketmeyttim. Men uninggha qol qoydum, ularmu manga artuqche bir néme démidi. Lékin arqidin uning jinayiti dölet hakimiyitini aghdurush, chet'elni axbarat bilen teminleshke özgerdi. Bu özgirishke heqiqeten ademning ishen'güsi kelmeydu. Bir döletning qanuni birige artilghan jinayetni qandiqisigha xalighanche özgerteleydu. Buni heqiqeten ademning eqlige sighmaydu. Ular bizning öyni ikki qétim axturghan bolsimu héchqandaq delil tapalmighan idi.”

Li eyjyé teminligen sotning hökümnamisidin melum bolushiche, sot mehkimisi jang xeytawning 2010‏-yildin 2015-yilghiche ündidar, sina blogi qatarliq xitay ijtima'iy taratqulirida élan qilghan 274 parche yazmisida kompartiye we uning siyasiti bilen “Qarshilashqanliqi, hujum qilghanliqi we qarilighanliqi” ni ilgiri sürgen. 

Sot mehkimisi jangning hakimiyetni aghdurush jinayitige 15 yil, chet'el teshkilatlirini axbarat bilen teminligenlikige 5 yil bolup jem'iy 19 yilliq qamaq jazasi bergen. Lékin, jang xeytaw “Jinayiti” ni qobul qilmighan. U, bu yilning bashlirida ayali we singlisigha yazghan mektupida, nélson mandéllaning 30 yilliq türme hayati özige chongqur tesir qilghanliqini bildürüp؛ “Hayatning menisi maddiy nersiler bilen cheklinip qalmasliqi kérek. Éghiz yalghuz tamaq yéyishke emes, oxshashla sözleshke yaritilghan” dégen.