Уйғур тәшкилатлири: хитайниң мәҗбурий иқрар қилдуруш сиясити уйғур елида техиму еғирлашти

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати пәйшәнбә күни “хитайдики қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш” темисидики доклатини елан қилди. Хитай һөкүмити өзидики бу мәсилини етирап қилип, уни түгитиш үчүн бир қатар тәдбирләрни алған болсиму, әмма хәлқара кәчүрүм тәшкилати доклатида қейин - қистақниң хитайда һелиһәм интайин кәң даиридә қоллиниливатқанлиқини, һәтта қанунниң қоғдиғучиси болған адвокатларниңму қейин - қистаққа учраватқанлиқини билдүргән. Уйғур тәшкилатлири болса бу хил әһвалниң уйғур елида техиму еғирлиқини билдүрди.

Хитай, 1988 - йили бирләшкән дөләтләр тәшкилати елан қилған “қейин - қистақ вә башқа хил қәбиһ васитиләрни қоллиниш арқилиқ җазалашқа қарши туруш әһдинамиси” гә қол қойған дөләтләрниң бири. Бирақ, хәлқара кәчүрүм тәшкилати пәйшәнбә күни елан қилған бу һәқтики мәхсус доклатида хитайда қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдурушниң әдлийә системисида һелиһәм интайин кәң қоллиниватқанлиқини билдүрди.

“хитайдики қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш” темисида елан қилинған бу доклат 57 бәттин тәркиб тапқан болуп, у хитайдики 37 нәпәр адвокат билән бирму - бир елип берилған сөһбәтләр, һәрқайси сотларда көрүлгән даваларға аит материяллар вә һөкүмләр үстидин елип берилған тәкшүрүшләр нәтиҗисидә елан қилинған.

Кәчүрүм тәшкилатиниң байқишичә, хитай һөкүмити өткән 5 йил ичидә әдлийә системисида қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш мәсилисиниң еғирлиқини қобул қилған вә бир қатар йеңи бәлгилимиләрни, йеңи түзүм - қарарларни елан қилип хитайда қейин - қистақни аяғлаштурушта нәтиҗигә еришкәнликини илгири сүргән. Әмма әмәлийәттә, бу түзүмләр - сиясәтләрниң көпинчиси қәғәз йүзидә қалған болуп, қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш йәнила кәң даиридә иҗра қилинмақтикән.

Доклатта көрситилишичә, қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш, сотларда қейин - қистақ арқилиқ еришкән иқрарнаминиң җинайәт дәлили сүпитидә ишлитилиш әһвали болупму һөкүмәт органлири билән давалишиватқан йәр игилиригә охшаш давагәрләр яки фалунгуң муртлириға қарши кәң қоллинилидикән.

Америка уйғур бирләшмиси рәиси алим сейитоф әпәнди бу һәқтә тохтилип, хитай һөкүмитиниң қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш сияситиниң уйғур елида техиму еғирлиқини билдүрди. У мундақ деди: “хитай һөкүмити уйғур елида аталмиш диний радикаллиққа, террорлуққа қарши туруш намида күрәш елип берип, нурғун уйғурларни тутқун қилмақта. Хитай һөкүмитиниң қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдуруш һәрикәтлири уйғур елидә интайин еғир. Чүнки улар қолға елинған уйғурларниң дөләт бихәтәрликигә тәһдит пәйда қиливатқанлиқини илгири сүрүш арқилиқ, өзлириниң уйғурларға йүргүзүватқан кәң көләмлик бастуруш сиясәтлирини ақлап кәлгән. Америкидики ‛диалог‚ дегән тәшкилат өз тәкшүрүшлири нәтиҗисидә хитайда уйғурларниң аран 2 пирсәнт нопусни игиләйдиғанлиқини, әмма хитайда дөләткә тәһдит пәйда қилиш җинайити билән қолға елиниватқанларниң 50 пирсәнтиниң уйғурлар икәнликини байқиған вә буниңдин өзлириму интайин һәйран қалғанлиқини ипадилигән иди. Мана мушу рәқәмниң өзила уйғурларға йүргүзүлүватқан бастурушниң һәм шундақла қейин - қистақ, мәҗбурий иқрар қилдурушниң қанчилик еғирлиқини көрситип беридиған аддий бир мисал.”

Мәлум болушичә, келәр һәптә җәнвәдә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қейин - қистаққа қарши туруш комитети мәхсус хитайдики қейин - қистақ мәсилисигә қарап чиқиш йиғини чақиридиған болуп, һазир һәрқайси кишилик һоқуқ органлири бу һәқтики доклатлирини тәйярлап, мәзкур кометитқа сунушқа башлиди.

Дуня уйғур қурултийи вә уйғур кишилик һоқуқ программисиму бирликтә мәхсус уйғурларниң қейин - қистаққа учраш мәсилиси һәққидики доклатини қейин - қистаққа қарши туруш кометитиға сунған.

Алим сейитоф әпәнди бу икки орган тәрипидин тәйярланған доклатта бу мәсилиниң пакитлири билән оттуриға қоюлғанлиқини билдүрди.

Бүгүн, хәлқара кишилик һоқуқни көзитиш тәшкилати бир баянат елан қилип, хитай һөкүмитини келәр һәптә ечилидиған йиғинда өзидики мәсилиләрни етирап қилишқа вә растчил болушқа чақирди.

Хәлқара кәчүрүм тәшкилати болса өз доклатида хитай һөкүмитини хитайдики қейин - қистақ вә мәҗбурий иқрар қилдурушни аяқлаштуруш үчүн алди билән өзлири бу һәқтә қол қойған хәлқара қанунларға һөрмәт қилишни, дөләттә қанунниң иҗра қилинишини илгири сүрүшни, әдлийә мустәқиллиқини әмәлийләштүрүшни һәм шундақла әдлийә сестимисидики барлиқ сақчи, сотчи қатарлиқ қанун иҗра қилғучиларниң қанун аң - сапасини өстүрүшни, уларға қаритилған назарәтни ашурушни тәләп қилған.

Алим сейитоф әпәндиниң ейтишичә, дуня уйғур қурултийи б д т қейин - қистаққа қарши туруш комитетиға йоллиған доклатида бу органлардин уйғур елидики түрмә вәзийәтлирини вә шундақла илһам тохтиға охшаш сиясий сәвәбләр билән түрмидә йетиватқан барлиқ сиясиий мәһбусларниң әһвалини йеқиндин тәқип қилишни тәләп қилған. У мундақ деди : “хитай һөкүмити алди билән б д т қейин - қистаққа қарши туруш комитетиниң уйғур елиға адәм әвәтип тәкшүрүш елип беришиға йол қоюши керәк. Уларниң халиған түрмигә берип, халиған мәһбусни зиярәт қилишиға йол қоюши керәк. Илһам тохти әпәнди қатарлиқ сиясий сәвәбләр билән түрмидә йетиватқан сиясий мәһбусларниң әһвалини тәкшүрүши вә хитай һөкүмитини уларни қоюветишкә чақиришини тәләп қилдуқ. Уйғур елидики түрмиләрдә уйғур мәһбусларни қейин - қистаққа елиш, уларни тән җазаси арқилиқ мәҗбурий иқрар қилдуруш әһвалини түгитишкә чақиришни тәләп қилдуқ.”