Xitayning saqchi qoral ishlitish hoquq da'irisini kéngeytmekchi bolghanliqi xelq'arada naraziliq qozghidi

Gérmaniye we firansiye axbarat wastilirining 22-dékabirdiki xewerlirige asaslan'ghanda, xitay hökümitining 1995-yilidin buyan yolgha qoyup kéliwatqan we 2012-yili tüzitish kirgüzülgen “Xelq saqchisi qaxitayning yéngi saqchi qanun layihisi tenqidke uchrimaqtanuni” ning yéngi layihisi bu yil 1-dékabirdin bashlap jama'et pikirini élishqa sunulghan.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati 22-dékabir küni bu qanun layihisi seweblik xitay merkizi hökümitini agahlandurup, xitayning bu yéngi saqchi qanun layihiside az dégende üch maddining b d t ning asasiy prinsiplirigha uyghun kelmeydighanliqini ilgiri sürgen.

Firansiye axbarat agéntliqining, kishilik hoquqni közitish teshkilatining bu heqtiki bayanatidin misallar élip bayan qilishiche, xitayning yéngi “Xelq saqchisi qanun layihisi” de otturigha qoyulghan “Saqchilar qoral ishletse bolidighan ehwallarning shekli” b d t mizanlirigha tüptin xilap.

Mezkur qanun layihiside mundaq déyilgen: “Dölet bixeterliki, ammiwi bixeterlik éghir derijide ziyankeshlikke uchrash heriketliri yüz bergende yaki bu heriketlerdin kéyin qolgha élish, qéchip kétish jeryanida saqchilarning agahlandurushi kérekke kelmigende, qoral ishletse bolidu.”

Gérmaniye awazi we firansiye awazining 22-dékabir élan qilin'ghan mezkur mesilige a'it xewerliride bayan qilinishiche, xitayning bu saqchi qanunida tilgha élin'ghan “Dölet bixeterliki” uqumi bilen “Ammiwi bixeterlik” uqumining da'irisi nahayiti keng bolup, eger bu qanun küchke ige bolghan teqdirde, xitay saqchiliri tinch shekildiki namayishlarni qanliq basturush hoquqigha érishidiken, normal qarshiliqlarmu qoralliq basturushqa uchraydiken.

Kishilik hoquqni közitish teshkilati xitay ishliri bölümi mes'uli sofi richardson öz endishisini ipadilep: “Xelq saqchisi qanunining tüzitilgen nusxisi, hoquqni süyi'istimal qilishni yenimu ilgiri sürüshke seweb bolidu” dégen.

Xeter astidiki milletlerni qoghdash teshkilati asiya ishliri bölümining mes'uli ulrik déliyus ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda, xitayning bu siyasitining Uyghur diyari we sherqiy türkistan'gha téximu zor xewpler élip kélidighanliqini tekitlidi. U mundaq deydu: “Démokratiye we erkinlik heqliri éghir derijide depsende qiliniwatqan Uyghurlar we tibetliklerge nisbeten, xitayning bu yéngi saqchi qanuni rayon'gha zor tehdit we xewp peyda qilidu. Xitay saqchilirining xalighanche tutqun qilish, öltürüsh hoquqini qanuniy himaye bilen teminleshni meqset qilghan bu qanunning aqiwiti pütün xitay weziyitini xeterge bashlaydu. Buningsizmu pütün xitayda saqchi zorawanliqining höküm sürüwatqanliqini axbaratlar ispatlap turmaqta. Biz bu qanunning sherqiy türkistan hem tibette saqchilarning hoquqini yenimu kéngeytip, qanliq weqelerning köpiyishige yol échishidin ensireymiz.”

Uyghur ziyaliylirini bekrek endishige salidighini, xitayning bu qanunining Uyghur diyarida téximu köp qan tökülüshke seweb bolush éhtimalliqidur. D u q mu'awin re'isi ümid agahi ependi bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda “Bu qanun sherqiy türkistanda téximu köp qan tökülüshke seweb bolidu” dédi.

D u q mu'awin re'isi perhat muhemmidi ependi bolsa, Uyghur diyaridiki saqchilargha bu qanun layihisi yolgha qoyulushtin nechche yillar ilgirila Uyghur pida'iylirini neq meydanda étip tashlash hoquqi bérilip bolghanliqini eskertti.

Xitayning yéngi xelq saqchisi qanuni layihisidiki endishe qozghaydighan yene bir nuqta bolsa, intérnétqa alaqidar bolghan téximu qattiq belgilimidur. Bu qanun layihiside yene “Tebi'iy apetke, hadise apetlirige, ammiwi sehiye weqelirige, ijtima'iy bixeterlik weqelirige duch kelgende yaki yuqiriqidek weqe, apet we hadisilerning jiddiy tehditige yoluqqanda... Zörür tépilsa, ölke derijiliktin yuqiri bolghan jama'et xewipsizlik organlirining testiqi bilen intérnét torini tizginleshni emeliyleshtürüshke bolidu” déyilgen.

Gérmaniye awazining eskertishiche, firansiye axbarat agéntliqi bu xusustiki bayanida 2009-yili Uyghur diyarida ürümchi weqesi yüz bergende, bu rayonda 10 ayghiche torlar üziwétilgen.

Ümid agahi ependi xitayning yéngi saqchi qanunida tilgha élin'ghan intérnét qamaligha da'ir belgilimining yenimu yaman aqiwetlerge yol achidighanliqini tilgha aldi. Perhat muhemmidi ependi bolsa, intérnét we téléfon qamalining bu qanun yolgha qoyulmighan teqdirdimu, Uyghur diyarida izchil türde ijra qilinip kéliwatqanliqini ilgiri sürdi.

Xelq'ara metbu'atlarda, xitayning yéngi saqchi qanun layihisidin bashqa, “Térrorluqqa qarshi turush qanuni”, “Hökümetsiz teshkilatlarni bashqurush qanuni” qatarliq qanunlirigha qarita baha we tenqidler bügün'giche dawamliship kelmekte. Bu qanunlarning Uyghurlar we tibetlerni asasiy nishan qilghanliqimu izchil tekitlenmekte.