Xitay ziyalyisi: Uyghur ilida yüz bériwatqan qanliq weqeler kommunistik hakimiyetning zorawan siyasitining netijisi

Ixtiyariy muxbirimiz azad
2014.08.22
ilham-toxti-tohti-ependi-xitay-oktichiliri-bilen-bille.jpg Ilham toxti ependi xitaydiki öktichi zatlar bilen bille
Photo: RFA


Yéqinda “Démokratik xitay” torida xitaydiki öktichi ziyaliylardin gaw xungmingning “Uyghur ilida yüz bériwatqan qanliq weqeler kommunistik hakimiyetning zorawan siyasitining netijisi” namliq maqalisi ilan qilindi.

Aptor maqaliside kommunistik hakimiyetning 28 - iyul yeken weqesini “Teshkillik, aldin pilanlan'ghan térrorluq herikiti” dégen bahane bilen Uyghur xelqi üstidin qanliq qirghinchiliq yürgüzgenlikini eyiblep, xitay taratqulirining bu heqte tarqatqan xewerlirige ishenmeydighanliqini bildürgen.

Maqale aptori Uyghur ili weziyitining yamanliship kétishidiki seweblerni tehlil qilip, mesilini hel qilishning töwendikidek tedbirlirini otturigha qoyghan:

Kommunistik hakimiyet Uyghur ilida Uyghur xelqi bilen xitaylar otturisida ziddiyetlerning mewjut ikenlikini étirap qilishi lazim

Xitay hakimiyiti uzun yillardin buyan Uyghur ilida Uyghurlar bilen xitaylarning ittipaqliqta yashawatqanliqinila teshwiq qilip, bu milletler arisida saqlinip kéliwatqan, bolupmu yéqinqi yillardin buyan barghanséri éghirlishiwatqan ziddiyetlerni yoshurup keldi. Ikki millet otturisidiki tengsizlik aqiwette Uyghur xelqini her xil radikal usullar arqiliq qarshiliq körsitishke ilip keldi.

Kommunistik hakimiyet Uyghur xelqige ishinishi, Uyghur ilida milliy térritoriyelik aptonomiye qanunini heqiqiy rewishte emeliyleshtürüshi lazim

Buning üchün, aldi bilen hakimiyet we xitay xelqi Uyghurlarning qedimqi medeniyetlik bir millet ikenlikini étirap qilishi, ularni milliy medeniyitidin, til - yéziqidin hemde örp - adetliridin waz kéchishke mejburlimasliqi, ularni assimiliyatsiye qilip millet süpitide yoq qiliwitishke urunmasliqi lazim.

Kommunistik hakimiyet atalmish “Sherqi türkistan musteqilchiliri”ge zerbe bérish bahaniside oxshimighan köz qarashta bolghan Uyghur ziyaliylirigha ziyankeshlik qilishni toxtitishi,bolupmu ilham toxtigha oxshash Uyghur xelqining insani heq - hoqoqlirini qoghdash yolida hakimiyetning radikal bolghan basturush siyasetlirige qarita oxshimighan köz qarashlirini otturigha qoyghan ziyaliylarni jazalashni toxtitishi lazim.

Kommunistik hakimiyet Uyghur ilida heqiqiy aptonomiyelik öz - özini bashqurushni yolgha qoyush üchün aldi bilen bu rayonda ishlewatqan Uyghur millitidin bolghan her derijilik kadirlargha we keng Uyghur ammisigha toluq ishinishi, ularning yüreklik halda heqiqiy aptonomiyelik qanunlarni emeliyleshtürüshige yol qoyushi, Uyghurlar hemde bashqa az sanliq milletlerning özlirining milliy medeniyiti, milliy til - yéziqi shundaqla milli örp - adetlirini saqlap qilishi we rawajlandurushigha yol qoyushi lazim. Uyghur xelqi özlirining bu zéminning xujayinliri ikenlikini, xitaydin ibaret bu dölette bashqa milletler bilen barawer ikenlikini heqiqiy rewishte hés qilishi lazim. Eger Uyghur xelqi heqiqiy aptonomiyelik hoqoqliridin behrimen bolalmaydiken, undaqta milliy térritoriyelik aptonomiye qanunining héchqandaq ehmiyiti bolmaydu.

Kommunistik hakimiyet Uyghur ilida heqiqiy diniy erkinlikke yol qoyushi, din bilen hakimiyetning bir - birige arilashmasliqini heqiqiy rewishte emeliyleshtürüshi lazim

Uyghur ilida diniy erkinlikni heqiqiy emeliyleshtürüsh dégen nime? qisqiche qilip éyitqanda, asasiy qanun we munasiwetlik qanunlar da'iriside Uyghur ilidiki musulman ammisining öz ixtiyarliqi bilen islam dinigha étiqad qilishi, diniy bilimlerge ige bolushi, öz ixtiyarliqi bilen meschitlerni qurushi hemde hökümet arilashmighan halda öz ixtiyarliqi bilen mekkini tawap qilip, hej perzini ada qilishidin ibaret.

Xitay hakimiyiti atalmish “Diniy esebiy küchlerge zerbe bérish”nami bilen Uyghur musulman ammisi üstidin élip bériwatqan qanliq basturushlirini toxtitishi lazim. Uyghur ilidiki qanun organlirida, hökümet orunlirida hemde bashqa sahelerde xizmet qiliwatqan Uyghurlarning ishtin sirtqi waqitlardin paydilinip her türlük diniy pa'aliyetlerge qatnishishi, her xil diniy we milliy pasonda kiyinishliri munasiwetlik qanunlar asasida qoghdilishi, teshwiqat wastiliridin paydilinip diniy hemde milliy pasunda kiyin'genlerni haqaretlesh we ziyankeshlik qilishtek qilmishlar toxtitilishi lazim.

Kommunistik hakimiyet Uyghur ilida yashawatqan Uyghur qatarliq az sanliq milletlerni iqtisadi tereqqiyatning paydisidin behrimen qilishi, Uyghur xelqini heqiqiy nepke érishtürüshi lazim

Uyghur ilida iqtisadning tereqqi qilishi hemde néfit, tebi'iy gaz we kömür qatarliq yer asti bayliqlirining keng külemde échilishi bilen xelqning turmushida körünerlik özgirishler barliqqa keldi. Biraq xitay hakimiyitining irqi kemsitish siyasitining netijiside, Uyghur iligha köchmen bolup kelgen xitay ahalisi bilen Uyghur ilidiki ishlepchiqirish - qurulush bingtiwenidiki xitaylarla nepke ériship, Uyghur xelqi iqtisadi tereqqiyatning sirtida qalduruldi, bolupmu Uyghurlar topliship olturaqlashqan Uyghur ilining jenubi qismi yenila namratliqtin qutulalmidi. Mana bu Uyghur xelqining kommunistik hakimiyetke qarshi turushidiki asasliq seweblerning biri.

Xitay hakmiyiti we Uyghur ilidiki yerlik da'iriler merkez karxaniliri hemde dölet karxaniliridin yighilghan baj we paydini heqliq yusunda Uyghur xelqige qayturup bérishi, bu zéminda yashawatqan Uyghur we bashqa az sanliq milletler iqtisadi, ijtima'i tereqqiyat ilip kelgen güllinishtin razimenlik ichide behrimen bolushi, ishqa orunlishish, ma'arip,saqliqni saqlash, yimek - ichmek, yürüsh - turush qatarliq jehetlerde xitay ahalisi bilen birdek hoqoqlargha ige bolushi lazim.

Kommunistik hakimiyet chet'el axbarat wastilirining, ilim - pen xadimlirining we bashqa sahedikilerning Uyghur iligha erkin kélip - kétishige yol qoyushi lazim

Uyghur ilini “Sirliq, cheklen'gen” rayon'gha aylandurup qoyushning héchqandaq asasi yoq. Peqetla milliy térritoriyelik aptonomiye qanuni heqiqiy yüsünda emeliyleshturulse hemde Uyghur qatarliq musulman xelqlerning diniy étiqad erkinliki heqiqiy kapaletke ige qilinsa, chet'el taratqulirining, ilim - pen xadimlirining hemde bashqa sahedikilerning Uyghur iligha erkin kélip - kétishidin, bashqilarning qusur izdep söz - chöchek qilishidin ensireshning hajiti qalmaydu.

“Uyghur ilida yüz bériwatqan qanliq weqeler kommunistik hakimiyetning zorawan siyasitining netijisi” namliq maqalining aptori axirida mundaq deydu:

Xulasilap iytqanda,Uyghur ilida menggülük tinchliqni emelge ashurushning shundaqla qanliq toqunushlarning aldini élishning birdin - bir yoli, Uyghur xelqini heqiqiy milliy térritoriyelik aptonomiye hoqoqliridin behrimen qilish hemde xitay memlikitining erkin, démokratik tüzülme asasida birlikke kélishidin ibaret. Kommunistik hakimiyetning özining Uyghur ilida yürgüziwatqan siyasetliri heqqide qayta oylinip baqidighan waqti alliqachan kélip yetti.

Uyghur ilidiki milletler munasiwiti we nöwettiki Uyghur ili weziyitide barliqqa kelgen özgirishlerge bolghan qarashlirini bilish meqsitide, pishqedem ziyaliy nazim qembirige mikrafonimizni uzattuq.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.