Америка дөләт мәҗлиси хитай түрмилиридики тән җазаси һәққидә гуваһлиқ бериш йиғини өткүзди

Америка дөләт мәҗлиси хитай түрмилиридики тән җазаси һәққидә гуваһлиқ бериш йиғинидин бир көрүнүш

14 - Апрел күни чүштин кейин вашингтондики дөләт мәҗлиси бинасиниң екскурсийә залида хитайдики тән җазаси вә түрмиләрдики қийнап иқрар қилдуруш әһвали һәққидә гуваһлиқ бериш йиғини өткүзүлди. Йиғин қатнашқучилири өзлириниң биваситә кәчүрмишлирини баян қилиш арқилиқ бу әһвалларниң қайси дәриҗидә мәвҗут икәнликини дәлиллиди.

Мәзкур гуваһлиқ бериш йиғини америка парламентиниң қармиқидики хитай ишлири комитетиниң биваситә йетәкчиликидә орунлаштурулған болуп, мәзкур комитетниң рәиси, америка авам палатасиниң әзаси кристофер симит гуваһлиқ бериш йиғиниға риясәтчилик қилди.

У өзиниң ечилиш нутқида хитайдики қанун саһәсидә системилиқ йолға қоюлуватқан тән җазаси вә қийнап иқрар қилдуруш әһвалиниң еғирлап меңиватқанлиқини алаһидә тәкитлиди. Униң баянлириға қариғанда, хитайдики нурғун җайларда бу һадисә мәвҗут болуп, қанунниң иҗра қилғучилири болған сақчилар мәхпий рәвиштә тән җазасини иҗра қилғучилар икән.

Бу хилдики қийнақларниң мәқсити хитай қанун саһәсигә лазимлиқ болған “иқрарнамә” гә еришиш һәмдә шу арқилиқ җаза һөкүм қилиш болғачқа, бу хил һадисә түрмиләрдә яки ашкара това қилдуруш сорунлирида көзләнгән нишанға йәтмәктә икән. Хитайниң қанун системисида җинайәт гумандарлириниң сүкүт қилиш һоқуқи мәвҗут болмиғачқа, уларниң иқрар қилиштин башқа чиқиш йоли болмайдикән. Буниңда “җинайәтчи” аталғанларни аввал мәхпий қийнаш, андин уларниң иқрар қилған көрүнүшлирини телевизор арқилиқ җәмийәткә җакарлаш хитайдики қанун системиси даим қоллинидиған усулларниң бири икән.

Кристофер симисниң баянлириға қариғанда һазир “җинайәтчи” дәп атиливатқан кишиләрла әмәс, һәтта уларниң адвокатлириму бу хил қийнақларға дуч келиветипту. Қийнап иқрар қилдуруш һадисилириниң әң зор қурбанлириниң бири “сиясий мәһбус” лар болуп, хитай қанун системиси иҗтимаий муқимлиқни тәкитләш баһанисидә бу хил қийнақларға пәрдә арқисида йол қоюветипту. Униң ейтишичә, ши җинпиң тәхткә чиққандин буян бу хил тән җазасиниң зиянкәшликигә учраватқанлар техиму көпәйгән, йәнә келип улар көпинчә хитай коммунист һакимийитиниң мәвҗутлуқиға тәһдит, дәп қариливатқан инсан һәқлирини тәшәббус қилғучилар, адвокатлар, дөләтниң башқурушида болмиған диний тәшкилатларниң хадимлири, шундақла хитайда аз санлиқ һесаблинидиған тибәт вә уйғурларни өз ичигә алидикән.

Йиғинда сетон хал университетиниң профессори маргарет лувис хитайдики қанун системисиниң қийнаш усулиниң қайси дәриҗидә мәвҗут икәнлики һәққидә доклат бәрди.

У өзиниң 2015 - йиллиқ “доклат” тәйярлашқа қатнишиш җәрянида билгәнлиригә бирләштүрүп, хитайдики сот тәртипидә қануний йосунда қолға чүшүрүлгән пакитлар әмәс, бәлки “җинайәтчи“ниң иқрари асас қилинидиғанлиқини тәкитлиди. Униңчә, хитай қанун системисидики бәлгилимиләр бойичә җинайәт гумандариға қандақ җаза берилидиғанлиқи сот мәйданида бекитилиду, әмма һазирқи әһваллардин мәлум болушичә, җинайәт гумандарлириниң йүз пирсәнт дегүдәк иқрари сәвәблик, улар сот мәйданиға кириштин бурунла өзлириниң җинайәтлирини тонуп болидикән.

Лувисниң ейтишичә, җинайәт гумандарлириниң халиғанчә адвокат ишлитәлмәсликиму бу хилдики қийнақ усуллириға йол ечип бәргән амилларниң бири икән. Йәнә келип җинайәт гумандарлири тәклип қилған адвокатларму җәзмән сотниң һөкүмигә әгишиши шәрт болғачқа, уларниң җинайәт гумандариниң мәнпәәти үчүн сөз қилиши бундақ адвокатларни сотниң дүшминигә айландуруп қойидикән. Униң қаришичә, хитайда бу хилдики тән җазаси вә қийнап иқрар қилдуруш қилмишлирини чәкләйдиған қанунлар йетип ашқудәк мәвҗут болсиму, хитайниң һазирқи қанун системиси бу һаләткә қарита билмәслик позитсийисини тутуветипту.

Мәзкур гуваһлиқ бериш йиғинида сөз қилған шаһитлардин бири, тибәт раһиб голог җигмә 2008 - йили тибәттики хитай ишғалийитигә қарши иҗтимаий кәйпият вә олимпик йиғинини байқут қилиш мәзмунидики йерим саәтлик һөҗҗәтлик филим ишләш хизмитигә ярдәмләшкини үчүн үч қетим қолға елинған. У өзиниң қолға елинғандин кейин қандақ шәкилдә қийнақ җазалириға учриғанлиқини баян қилип хитай түрмилиридә ток калтики вә “йолвас орундуқ” намидики қийнаш усуллириниң адәттики җаза усуллири санилидиғанлиқини тилға алди. Униң баянлиридин униң еғзидин гәп алалмиған хитай сақчиларниң “биз сениң ағзиңни ачтуралаймиз” дәп униң еғзини үч қетим отта көйдүргәнлики йиғин әһлидә күчлүк ғулғула қозғиди.

У бу җәрянда хитай гундипайларниң җинайәтчиләрни ач вә уссуз қоюш арқилиқ қийнайдиған ишларниң түрмиләрдә җаза қатарида қаралмайдиғанлиқини ейтип өтти. Бу җәрянда җисманий қийнақлардин башқа йәнә униң диний етиқадини мәсхирә қилиш қилмишлири униңға һәммидин еғир кәлгән. Униң баян қилишичә, хитай түрмилиридә сақчиларниң һәммиси дегүдәк хитай болуп, өзигә охшаш аз санлиқ милләт җинайәтчилириниң халиғанчә тән җазасиға учрайдиғанлиқи һәйран қалидиған ишлар әмәс икән. Бу реаллиқлар ахири уни түрмидин қечишқа мәҗбур қилған. Икки йилға йеқин йошурунуш арқилиқ ахири у чеградин өтүп, һиндистан арқилиқ явропада йәрләшкән.

Йиғинда гуваһлиқ бәргүчиләрниң йәнә бири, илгири хитайда фалунгоң мурити болғанлиқи үчүн қолға елинған йин липиң исимлик хитай аял болуп, қолға елинғандин кейин өзи дуч кәлгән қийнақ усуллирини йиғин иштиракчилириға сөзләп бәрди.

Униң ейтишичә, хитай сақчилириниң ташқи дуняға мәлум болмиған көплигән қара түрмилири болуп, һакимийәтни ағдуруветиш қәстидә болған хәтәрлик кишиләр мушундақ мәхпий түрмиләргә солинидикән, бундақ түрмиләргә қамалған кишиләрниң көпинчиси һаят қалмайдикән. Униң гуваһлиқ беришичә, сақчилар бәзи җинайәтчиләргә “давалаш” намида окул салидикән, шуниң билән улар узақ өтмәйла көрмәс яки маңалмас болуп қалидикән һәмдә мәлум вақиттин кейин өлүп кетидикән.

У яхши билидиған фалунгоң муритлиридин нурғунлири түрмидә сақчиларниң таяқлиридин өлүп кәткән болсиму, уларниң аилә тавабиатлириға булар “җинайитидин қорқуп өлүвалған” дәп уқтуруш йоллап берилгән. У җисманий җәһәттә инсан чидиғусиз тән җазасиға, җүмлидин торусқа бармақтин есип қоюш, ялиңач бәдинигә ток йеқиш дегәндәк җазаларға учриған. Буниңдин башқа, у йәнә түрмә сақчилириниң биваситә орунлаштуруши арқисида йигирмә нәччә кишилик әрләр камериға соланған, буниң билән әр җинайәтчиләр уни уруп һушсизландурувәткәндин кейин, нөвәтлишип басқунчилиқ қилған. У мушу әһвалларни әсләп “пәқәт қарақчиларниң һөкүмитила мушундақ ишларни қилиду” деди.

Ахирида инсан һәқлирини көзитиш тәшкилати хитай бөлүминиң мәсули софий речардсон өзиниң тәкшүрүш нәтиҗисигә асасән, хитайдики делоларда әкс етиватқан тән җазаси вә қийнап иқрар қилдуруш қилмишлириниң мөлчәрдикидинму еғир икәнликини тилға алди.

У мисал қилип кәлтүргән “дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитетиниң 2015 - йиллиқ доклати” диму уйғурлар диярида қолға елинғанларниң саниниң өткән йилқиға селиштурғанда икки һәссә ашқанлиқи тилға елинған болуп, америкидики диалог фонди “бу, шинҗаңдики инсан һәқлири паалийәтлириниң вә өктичи пикир игилириниң техиму қаттиқ бастурулуватқанлиқини көрситиду” дегән иди.

Доклатта ейтилишичә, 2014 - йили яз пәслидә башланған “қаттиқ зәрбә бериш” һәрикити уйғурлар диярида техиму көп кишиләрниң түрмигә чүшүшигә сәвәб болған болуп, хәлқара кәчүрүм тәшкилати даириләрниң бу қетим қолға елинған уйғурларға қануний тәртип бойичә сот һөкүми чиқириш еһтималлиқидин гуман қиливатқанлиқини билдүргән иди.

Ахирида крис симит вә софей речардсон америка һөкүмити “барлиқ” васитиләрни ишқа селип, хитайға бесим ишлитиши лазимлиқини, шу арқилиқ хитай һакимийитини бу хилдики инсанийәткә қарши җаза усуллирини әмәлдин қалдурушқа мәҗбурлашни тәләп қилидиғанлиқини билдүрди.