Xitaydiki tutqun qilish weqeliri gherbning diqqitini chekmekte

Ixtiyariy muxbirimiz ekrem
2016.01.25
dw-li-bo-xitay-advocat-kishilik-hoquq.jpg Gérmaniyening dw.com Tor békitidiki munaswetlik xewer
http://www.dw.com/zh/%E5%B9%BF%E4%B8%9C%E8%AD%A6%E6%96%B9%E5%91%8A%E7%9F%A5%E6%9D%8E%E6%B3%A2%E4%BA%BA%E5%9C%A8%E5%A4%A7%E9%99%86/a-18988684


Xitayning chet'elliklerni we öz dölitidiki adwokatlarni, kishilik hoquq pa'aliyetchilirini xalighanche tutqun qilish qilmishliri yéqindin béri gherb ellirining téximu küchlük diqqitini chekmekte.

21 - Yanwar küni en'giliye “Pulmu'amile géziti” de élan qilin'ghan “Yawrupa birliki xitayning puqralarni tutqun qilishigha süküt qilmasliqi kérek” namliq maqalide, xongkongdiki bir kitabxanining besh neper xadimining ilgiri - kéyin tutup kétilgenliki weqesi misalgha élinip, erkin, démokratik döletler hésablan'ghan gherb ellirining ornidin des turup, erkinlik, démokratiye we qanun - tüzüm qimmet qarishini qoghdishini, xitayning xalighanche tutqun qilishtek qilmishlirigha cheklime qoyushini teshebbus qilghan.

B b s qanilining 22 - yanwar mezkur maqale mezmunidin neqil élishiche, en'giliye hökümiti öz waqtida (1997 - yili) xongkongni xitaygha qayturup bergende, sabiq bash wezir sachir xanim xongkong xelqining erkinlikini qoghdashqa wede bergen. Biraq, yéqinqi yillardin buyan xongkongdiki kishilik hoquq weziyiti barghanséri nacharlishiwatqan bolup, en'giliye puqrasi bolghan li boni öz ichige alghan xongkong “Tonglowen kitabxanisi” ning besh neper xadimi ilgiri - kéyin xitayda we chet'elde xitay bixeterlik küchliri teripidin tutqun qilin'ghan. Xewerde, mezkur kitabxana xadimlirining tutqun qilinishidiki asasiy sewebni, ularning xitay re'isi shi jinpingning ilgiriki söyginige munasiwetlik bir kitabni neshr qilmaqchi bolghanliqi bilen munasiwetlik dep körsetken hemde xitay da'irilirining bu ishni dölet mexpiyetliki da'irisige kirgüzüwalghanliqini tekitligen.

Melumki, xitay da'iriliri téxi yéqindila shiwétsiyelik kishilik hoquq pa'aliyetchisi pétér dahlinnimu tutqun qilip, uni téléwiziye qanallirida iqrar qildurup, gherbning itirazini qozghighan idi. Amérika, yawrupa birliki we shiwétsiye hökümetliri bu mesilige diqqet qiliwatqanliqini, xitayning tutqun qilish we téléwiziyede iqrar qildurush qilmishlirini qobul qilalmaydighanliqini bildürgen.

Kishilik hoquq teshkilatliri bolsa, yawrupa birlikini xitayning merkizi téléwiziye qanili hem shinxu'a agéntliqigha imbargo yürgüzüshni teshebbus qildi. Téléwiziyede iqrar qildurulghan kitabpurush güy mingxey shiwétsiye puqrasi bolup, u xitay da'iriliri teripidin tutup kitilgen xongkongdiki “Tonglowen kitabxanisi” ning besh neper xadimining biri idi. Gérmaniye dolqunliri radi'osimu 23 - yanwar bu heqte maqale élan qilip, xitaydiki tutqun qilish weqelirining gherb elliride küchlük inkas qozghawatqanliqini bayan qildi. Tutqunlarni téléwiziyilerde iqrar qildurush, Uyghur ilidimu keng yolgha qoyuluwatqan bir qilmish idi.

Gérmaniyediki “Xitay démokratik fédirasiyoni” ning re'isi féy lyangyung bu heqte ziyaritimizni qobul qilghanda xitayda axbarat, neshriyat, pikir erkinlikining künséri éghir teqipke uchrawatqanliqini, xitay kishilik hoquq pa'aliyetchilirining türkümlep qolgha élin'ghanliqini, öz béshimchiliq bilen tutqun qilish weqelirining bolupmu Uyghur we tibet rayonlirida téximu éghirliqini, Uyghur ziyaliysi ilham toxti buning bir misali ikenlikini tekitlidi.

U sözide munularni tilgha aldi: “Ilgiri xitay tupraqlirida diniy toqunushlar mewjut emes idi. Taki kompartiye hökümranliqi tiklen'güche bolghan uzun bir tarixta, xitayda ereb yérim arilidin kirgen islam dinidikiler, gherbtin kirgen xristi'an dinidikiler we buddist xitaylar öz - ara toqunushmay yashiyalighan. Mongghul impiriyisi, manju istilasi dewridimu shundaq bolghan. Xitay kompartiyisi hakimiyet béshigha chiqip atizmliq siyasetni yolgha qoyghandin buyan, xitayda diniy mesile éghir bir mesile halida otturigha chiqti. Bolupmu bügünki xitay hakimiyitining Uyghurlargha oxshash azsanliq milletlerning diniy étiqadigha hörmet qilmasliqi, ularning medeniyet adetliri we en'enisige köre yashash usullirigha yol qoymasliqi tüpeyli, zorawanliq heriketlirining bash kötürüshige sewebchi boldi. Bashqilarning étiqad erkinlikige hörmet qilish eslide adimiylikning eng eqelli sherti idi, milliy toqunushlarning aldini élishning bir charisi idi. Epsuski, xitay kompartiyisi xata bir milliy siyaset yolida mangmaqta.”

Gérmaniyediki “Xelq'ara kishilik hoquq jem'iyiti” mes'ulliridin biri bolghan xongkongluq xitay ziyaliysi manyan, Uyghur élide tutqun qilish weqelirining adettiki bir ishqa aylinip qalghanliqini eskertti. U sözide, shi jinping hökümranliqidiki bügünki xitayda Uyghurlargha oxshash azsanliq milletler mesilisini xitay hakimiyitining bek chong mesile dep qarimaydighanliqini, shi jinpingning bügün nopusi az, tesir küchi töwen bolghan Uyghur we tibetler mesilisidinmu muhim bir mesile bilen hepilishiwatqanliqini, bu mesile bolsa, yiltizi chirip, örülüsh girdawigha kélip qalghan kompartiye hakimiyitini saqlap qélish we mustehkemleshtin ibaret jiddiy bir mesile ikenlikini otturigha qoydi.

Gérmaniye yéshillar partiyisi brémin parlaméntining wekili mustafa öztürk ependi yéqinda parlaméntta Uyghurlarning kishilik heq - hoquqlirining depsende qilinish mesilisini otturigha qoyghanda “Uyghurlar diniy étiqadi seweblik kemsitilmekte we tutqun qilinmaqta. Uyghurlar üchün qur'an oqushi jinayet, namaz oqushi jinayet, meschitke kirishi jinayet, roza tutushimu jinayet hésablanmaqta. Xitay hökümiti mekteplerde diniy telim - terbiyining yolgha qoyulushini cheklepla qalmastin, a'ililerde öz aldigha diniy telim bergen we alghanlarnimu “Radikal islamchilar” qatarida qattiq jazalimaqta. Yawrupa birliki we gérmaniye fédiral jumhuriyiti milliy kimliki éghir tehditke duch kéliwatqan xitaydiki azsanliq millet bolghan Uyghurlar yoluquwatqan bésimlargha dawamliq süküt qilmasliqi kérek” dégen idi.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.