Gülruy esqer: “Jemetimizdiki 3 ewlad kishiler xitayning ziyankeshlikidin qutulalmidi”

Yarmuhemmed tahir tughluq oghli éhram yarmuhemmed. (Waqti we orni éniq emes)

Merhum yarmuhemmed tahir tughluq ependi oghli behram bilen. (Waqti we orni éniq emes)

Xitay hökümitining ikki yilgha yéqin waqit dawamida 2 milyon etrapida Uyghurni lagérlargha qamap, Uyghurlar üstidin medeniyet qirghinchiliqi élip bériwatqanliqi küchlük diqqet qozghawatqan, xelq'arada xitayning Uyghurlargha qaratqan wehshiy siyasiti insaniyetke qarshi jinayet dep eyibliniwatqan bir peytte tutqun qilin'ghan Uyghur ziyaliylarning tizimlikidiki sanimu kündin kün'ge ashmaqta. Hetta bir qisim Uyghur ziyaliyliri a'ililiridin bir qanche ewladqiche lagérlargha qamalghanliqi melum bolmaqta.

Amérikida yashawatqan Uyghur ziyaliysi gülruy esqer xanim öz akisi hüsenjan esqerning bultur 4-aylarda lagérgha élip kétilgenliki heqqide guwahliq bergen idi. U yéqinda yene hedisi adile esqerning oghulliridin 1988-yili tughulghan behram yarmuhemmet bilen 1989-yili tughulghan éhram yarmuhemmet ikkiylenning arqa-arqidin tutqun qilin'ghanliqi heqqide melumat yetküzdi.

Éhram we behramlar Uyghurlarning qelb töridin orun alghan Uyghur klassik edebiyati tetqiqatchisi, sabiq qeshqer pédagogika institutining oqutquchisi merhum esqer hüseyinning newriliri bolup, ular Uyghurlar arisida tonulghan “Qutadghu bilik” tetqiqatchisi merhum yarmuhemmet tahir tughluqning oghulliri iken.

Gülruy xanimning chüshendürüshige qarighanda, merhum yarmuhemmet tahir tughluq ependining kichik oghli éhram yarmuhemmet 2016-yilning axirida qolgha élin'ghan we 10 yil késiwétilgen. 2017-Béshida chong oghli behram yarmuhemmet “Qayta terbiyelesh mektipi” ge élip kétilgen. Behram yarmuhemmet nenjing uniwérsitétining méxanika qurulushi kespini püttürgen, éhram yarmuhemmet bolsa shinjang tébbiy uniwérsitétini püttürgen iken. Halbuki, ular dangliq aliy mekteplerni püttürgen turupmu xizmet tapalmighan. Axiri ikkisi birliship ürümchidiki shinjang uniwérsitétining udulida kitabxana achqan iken. Lékin bumu ozon'gha barmighan. 2016-Yilidin bashlap, xitay hökümiti Uyghur tarixi we medeniyitige a'it barliq kitab matériyallarni qaytidin tekshürüp, yighip yoqitish dolquni qozghighan peytlerde ilimxumar ziyaliy a'ilisining 3-ewladliri bolghan bu aka-inilarning kutupxanisimu taqalghan. Özliri bolsa xitayning qara tizimlikige chüshken iken.

Éhram bilen behramning dadisi yarmuhemmet tahir tughluq sabiq qeshqer pédagogika institutining edebiyat fakultétida uzun mezgil oqutquchiliq qilghan kishi bolup, 1997-yili özi söygen oqutush munbiridin heydilip, özi musteqil halda yéziqchiliq we tetqiqat bilen shughullan'ghan. U “Qutadghu bilik” tetqiqati boyiche bir yürüsh balilar kitabliri yézip, oqurmenlerning alqishigha érishken. “Bowam shundaq ögetken”, “Qutadghubilig dersxanisi” qatarliq 20 din artuq kitabning sahibi bolghan tetqiqatchi yarmuhemmet tahir tughluq 2012-yili 10-iyun küni késel sewebi bilen 53 yéshida alemdin ötken.

Gülruy xanimning eslep ötüshige qarighanda, yarmuhemmet tahir tughluq Uyghur klassik edebiyati tetqiqatchisi, qeshqer pédagogika institutining oqutquchisi merhum esqer hüseyinning oqughuchisi iken. Kéyinche esqer hüseyinning qizi bilen toy qilip, öz oqutquchisi bilen bir ömür teqdirdash, kesipdash hemde ata-bala bolup ötken iken.

Bir Uyghur ziyaliy a'ilisidin bir qanche ewladning xitayning ziyankeshlikige uchrishidek misallarning tarixtin buyan dawam qilip kéliwatqan bir paji'e ikenlikini eskertken sürgündiki tonulghan Uyghur sha'iri tahir hamut ependi bu heqte pikir bayan qildi. U Uyghur serxillirining oxshimighan dewrlerde xitayning yoqitish nishanigha aylinip kéliwatqanliqini, bu qétimqi keng kölemlik tutqundimu Uyghur serxillirining türküm-türkümlep jaza lagérlirigha qamalghanliqini, buning bir milletke nisbeten irqiy qirghinchiliqning tipik bir misali ikenlikini körsetti.