“Xitayning zulmi we yawro-asiya ötüshmisidiki Uyghur qoralliqliri” témisida yighin ötküzüldi

“Xitayning zulumi we yawro-asiya ötüshmisidiki Uyghur qoralliqliri” témisidiki yighinda pénsilwaniye uniwérsitétining yardemchi proféssori qilich qanat ependi(soldin ikkinchi) söz qilmaqta. 2017-Yili 25-aprél, washin'gton.

“Xadsin instituti” da ötküzülgen Muhakime yighinida Xitay hökümitining zulumi sewebidin Uyghurlar diyarida bir qisim kishilerning qoralliq guruhlargha qatnishishqa mejbur boluwatqanliqi algha sürüldi.

Xitay hökümiti 2013-yili “Bir belwagh bir yol” istratégiyisini yolgha qoyghandin buyan Uyghurlar diyarining buningdiki achquchluq roli yéngiwashtin roshenleshti. Emma rayon miqyasida toxtimastin otturigha chiqiwatqan qarshiliq heriketliri mezkur rayondiki bir qatar siyasiy we ijtima'iy mesililerni ashkara qilishqa bashlidi.

25-Aprél chüshtin kéyin washin'gton shehiridiki xadsin institutida ötküzülgen “Xitayning zulumi we yawro-asiya ötüshmisidiki Uyghur qoralliqliri” témisidiki muhakime yighini del mushu mesililerge béghishlandi.

Yighin muzakirisige qatnashqan mutexessislerdin jorj washin'gton uniwérsitétining proféssori shan robérts, pénsilwaniye uniwérsitétining yardemchi proféssori qilich qanat we “Puqralar küchi” teshkilatining re'isi yang jyenli ayrim-ayrim pikir qilip, xitay hökümiti Uyghurlar diyarida yolgha qoyuwatqan qattiq qol siyasetler hemde buninggha alaqidar mesililer heqqide öz qarashlirini otturigha qoydi.

Yighin'gha riyasetchilik qilghan érik brawn aldi bilen söz élip Uyghurlar heqqide qisqiche chüshenche berdi. U xelq'ara metbu'atlarda “Shinjang” dégen nam bilen melum boluwatqan Uyghurlar diyarining “Sherqiy türkistan” dep atilip kéliwatqan bir jughrapiyelik rayon ikenlikini, bu rayonning yéqinqi zaman tarixida melum mezgil musteqil siyasiy gewde süpitide mewjut bolghanliqini eslep ötti.

U sözining dawamida xitay dölitining herbiy kéngeymichilik pa'aliyitining netijisi süpitide bu rayonning 1949-yili xitay dölitining bir qismi bolup qalghanliqini, shuningdin buyan xitay köchmenlirining Uyghurlar diyarigha zor türkümlep köchüshi arqisida rayon miqyasida türlük mesililerning gewdilik yosunda otturigha chiqishqa bashlighanliqini tekitlidi.

Uning chüshendürüshiche, “11-Séntebir weqesi” din kéyin xitay hökümiti xelq'aradiki térrorluqqa qarshi turush yüzlinishidin paydilinip, Uyghurlar diyarini “Saqchilar bashqurushidiki türme” ge aylandurup qoyghan. Buninggha mas halda bir qisim Uyghurlarning islam térrorchi guruhlirigha ariliship qélish hadisisi otturigha chiqqan. Shuning bilen birge xitayning özidiki künming, béyjing qatarliq jaylarda bir qisim hujumlar teshkillen'gen. Emma bu heqtiki uchurlarni xitay kompartiyisi qattiq kontrol qiliwalghanliqi üchün bu ehwallarning heqiqiti hazirghiche ghuwa halette turmaqta.

Érik brawn bu heqtiki bayanlirining axirida Uyghurlar diyarining hazirqi weziyitini chüshinish üchün aldi bilen buningdiki asasliq seweblerni bilishning muhimliqini tekitlidi hemde bu heqte chüshenche bérishni muzakire ishtirakchiliridin qilich qanatqa hawale qildi.

Uyghurlar mesilisi bilen yaxshi tonushluq bolghan proféssor qilich qanat söz élip, Uyghurlar diyaridiki mesililerning yéqinqi birnechche yilda shekillen'gen mesile emeslikini alahide tekitlidi. Uning qarishiche xitay hökümiti Uyghurlar diyaridiki mesililerning mahiyitini tonup yetmigenliki üchün buninggha munasip kélidighan tedbirlerni élishqa ajiz kelgen. Bu sewebtin Uyghurlar diyaridiki weziyet barghanche yamanliship mangghan.

U bu heqte mundaq dédi: “Soghuq urush axirlishishi bilenla diqqitimizge sazawer bolghini xitayda barghanséri éship bériwatqan döletning parchilinip kétishi hemde (Uyghurlar diyaridiki) milliy bölünüsh heqqidiki endishiler boldi. Shu sewebtin 1990-yilliri bu jehette élin'ghan tedbirlerning köp qismi ‛bölgünchilik‚, yeni xitay dölitini parchilaydighan heriketlerge bekrek merkezleshti. Mushuning bilen bir waqitta mezkur rayonda ijtima'iy naraziliqlar, malimanchiliqlar, siyasiy namayishlarning sani éship mangdi. Emma bular eyni waqitta xitay hökümiti unchiwala ghem qilip ketmisimu bolidighan mesililer idi. Lékin sowét ittipaqining tuyuqsizla halak bolup, ottura asiyada birnechche musteqil jumhuriyetning dunyagha kélishi xitayni aldiritip qoydi.

Halbuki eyni waqitta mewjut mesililer toghra bir yaqliq qilin'ghan bolsa xitay hökümiti Uyghurlar diyaridiki bu ishlarni pütünley hel qilip kételeytti. Emma xitay hökümiti bu mesililerge qarita ikki türlük chare qollan'ghan bolsimu bu charilerning her ikkisi weziyetni téximu nacharlashturuwetti. Bu charilarning biri bolghan ‛iqtisadiy tereqqiyat‚ mezkur rayonni xitay bilen bir gewde qilip yughuruwétishning wasitisi süpitide qollinildi.

Derweqe bu hal köpinche halda Uyghurlar üchün bekmu paydisiz bolup chiqti, bu yerge toxtawsiz köchüp kéliwatqan xitaylar bolsa Uyghur jem'iyitidiki naraziliqni téximu yuqiri pellige siljitti. Buning bilen mezkur rayondiki her bir ijtima'iy we iqtisadiy hadisiler, mesilen, bowaqlarning ölüsh nisbiti, ayallarning ölüsh nisbiti, yashlarning ishqa orunlishishi, iqtisadiy jehettiki tengsizlik qatarliqlarning hemmiside Uyghurlar mezkur rayondiki xitaylargha sélishturghanda ghayet zor derijide ziyan tartquchilardin bolup qaldi.”

Yighin muzakiriside söz qilghuchilardin proféssor shan robérts 1990-yillardin bashlap Uyghurlarni tetqiq qiliwatqan alim. U hazirqi künde köp qisim axbaratlarda mulahize qiliniwatqan “Uyghurlarning qoralliq guruhlargha qoshulushi” heqqide söz qilip, Uyghurlar diyaridiki türlük tengsizliklerning Uyghurlarni “Esebiy” dep qariliwatqan yollargha méngishqa mejbur qiliwatqanliqini tekitlidi. Shuning bilen birge Uyghurlarning chet'ellerge chiqip “Térrorluq” teshkilatlirining terkibi qismigha aylinishi heqqidiki hökümlerde nurghunlighan gumanliq nuqtilar barliqini algha sürdi.

U, bu heqte munda dédi: “Hazir bizge melum bolghan bu höjjetlerning bir qismi xelq'aradiki jihadi guruhlar bilen alaqisi bolushi mumkin dep qariliwatqan, shundaqla hazir süriyede urush qiliwatqan Uyghurlardin xitaygha térrorluq tehditi kéliwatqanliqini rast qilip körsitishni meqset qilghan nersilerdur. Bular yene ashu rayondiki hujumlargha ‛chet'ellerdiki Uyghurlarning qutratquluq qilghanliqi‚ ni delilleshkimu ishlitilidu.

Halbuki chet'ellerdiki köpligen Uyghurlar, jümlidin Uyghurlarning insan heqliri üchün küresh qiliwatqan gherb dunyasidiki nurghun Uyghur siyasiy pa'aliyetchilerni da'iriler osama bin ladin'gha we ‛baza‚ teshkilatigha qeder baghlashqa urunup kelmekte. Mushu xil ehwalda bu höjjetlerde déyilgen sözlerge bir néme démek heqiqeten qiyin, chünki bu melumatlarda omumen ashu hujumlar heqqide ochuq uchurlar yoq déyerlik.

Yene bir jehettin alsaq xitay da'iriliri ‛térrorluq hujumi‚ dep atighan köpligen hadisilerni emeliyette térrorluq heriketliri dep atashqa bolmaydu. Mesilen, birer namayishning teshkillinishi hemde kütülmigende kontrolluqtin chiqip kétishi, buning bilen kélip chiqqan bezi köngülsizliklerni térrorluq déyishning héchqandaq asasi yoq. Ashu hujumlarni térrorluq, dep qarighan halettimu uninggha yéngiwashtin qarap chiqish hemde bashqiche sherhlesh héchqanche qiyin emes. Buningda ochuq bolmaywatqini ashularning heqiqetenmu yolluq endishe yaki emeslikidur.

Qandaq bolushidin qet'iynezer yer shari miqyasida térrorizmgha qarshi urush boluwatqan hazirqidek bir peytte Uyghurlarni térrorchi guruhlargha baghlinishliq bolghan bashqa musulman toplirining qilghinidek zor sanda dunyawi jihadi teshkilatlargha eza boluwatidu, dep eyiblesh deslep nurghunlighan kishilerge rasttek anglinishi mumkin. Bolupmu ashu rayon heqqide rawurus chüshenchisi bolmighan herqandaq adem üchün shundaq bolushi mumkin.

Omumen qilip éytqanda Uyghurlarni térrorchilar bilen baghliwélish az dégendimu xitay hökümitini ikki türlük menpe'etke ége qilidu: birinchi, bu arqiliq sh u a r diki barliq naraziliqlarni ‛tashqi küchler we esebiy idé'ologiyening netijisi‚ dep dawrang qilishqa sorun hazirlaydu. Bundaq bolghanda Uyghurlarning tartiwatqan külpetlirini sherhlishige yochuq qaldurulmaydu؛ ikkinchi, bu arqiliq xitay hakimiyitining térrorluqqa qarshi turush namida Uyghurlarni téximu qattiq basturushigha yol échilidu.”

Yighinda muzakirige teklip qilin'ghan yene bir méhman doktor yang jyenli bolup, u nöwette Uyghurlarning qandaq weziyette turuwatqanliqini türmidiki Uyghur ziyaliy ilham toxti duch kelgen qismettin körüwélishqa bolidighanliqini bayan qildi. U yighin ehlige ilham toxti qolgha élinishning aldi-keynidiki ehwallarni eslitish arqiliq Uyghurlardiki “Tinch yol” ümidini xitay hakimiyitining pütünley berbat qilghanliqini tekitlidi.

U bu heqte mundaq dédi: “(Ilham toxti) özige xas idé'ologiye we közqarishini ipadiligenliki üchün xitayda ‛ishikni échiwétish‚ siyasiti yolgha qoyulghan ottuz nechche yildin buyan muddetsiz qamaq jazasigha höküm qilin'ghan birdin-bir kishi. Uni nobél tinchliq mukapati alghan lyu shyawbo bilen sélishturushqa bolidu. Lyu shyawbo xitay millitidin. U pütün xitay dölitining démokratiyige ötüsh layihisini tüzüp chiqqan gunahi üchün on bir yilliq qamaq jazasigha höküm qilindi. Shunga buni bekmu zulmetlik bir jawab déyish mumkin. Chünki ilham toxtining milliti Uyghur, u Uyghurlardin chiqqan ‛ottura yol‚ teshebbuschisi.

Emdi buni mundaq sherhlesh mumkin: 1990-yillardin buyanqi ehwalgha nezer salidighan bolsaq shuni bayqaymizki Uyghurlar bilen xitay dölitining, Uyghurlar bilen xitay millitining munasiwiti izchil rewishte yamanliship méngiwatidu. Men bilen birlikte bügünki muzakirige ishtirak qilghan ikkiylen bayatin bu xil yüzlinishning sewebi hemde uning hazirqi ehwalini sözlep ötti. Derweqe hazir xitay hakimiyiti xelq'aradiki térrorluqqa qarshi turush shamilini suyi'istémal qilip Uyghurlarni basturushni we ézishni kücheytmekte. Bu bolsa Uyghurlarning medeniyet kimliki we diniy kimlikide eng roshen eks etmekte. Shunga Uyghurlar hazir tarixta misli körülmigen qorqunchqa muptila boluwatidu, chünki ular her waqit tutulup kétish, yillarche dawam qilidighan qamaq jazasi, kichikkine bir ishlar üchünmu taghdek bedel tölesh xewpige duch kelmekte. Uyghurlarni kemsitish mezmunidiki jümliler bolsa pütün xitay miqyasidiki uqturushlarda we siyasetlerde ashkara közge chéliqmaqta.”

Yighin axirida muzakirini tingshashqa kelgen Uyghurlardin “Uyghur insan heqliri qurulushi teshkilati” ning mudiri ömer qanat ziyaritimizni qobul qildi. U, bu qétimqi muzakiridek mexsus Uyghurlar mesilisige béghishlan'ghan yighinlarning Uyghur dawasini amérika jama'itige bildürüshte zor ehmiyetke ége ikenlikini alahide tekitlidi.

Bu qétimqi muzakirige amérika hökümitining bir qisim xadimliri, elchixana xizmetchiliri we Uyghurlar mesilisige qiziqquchi oqughuchilar qatnashti.