Xitay bu yilmu erkin bolmighan döletler qataridin orun aldi

Xelq'araliq kishilik hoquq orgini erkinlik sariyi seyshenbe küni 2017-yilliq dunya erkinlik doklatini élan qildi. Herqaysi döletlerning ötken bir yil ichidiki erkinlik weziyitige baha bérilgen bu doklatta xitay yene erkin bolmighan döletler qataridin orun élip, xitaydiki puqralarning siyasiy hoquqtin mehrum halda yashawatqanliqi tilgha élindi.

Erkinlik sariyi dunyaning omumiy erkinlik weziyitini bahalap her yili bir qétim élan qilidighan yilliq erkinlik doklatini seyshenbe küni élan qildi. Mezkur organning doklatida éytilishiche, ötken bir yil ichide dunyadiki siyasiy weziyet tüpeylidin bezi döletlerde populizm yeni puqralarni yaqilash we milletchilik idiyeliridiki heriketler kücheygen. Ular bu xil éqimlarning her ikkilisini yer shariwi démokratiye üchün bir tehdit, dep körsetken. Buningda en'gliyening yawropa ittipaqidin ayrilip chiqishni awazgha qoyushi, amérikida donald trumpning prézidéntliq saylam riqabiti we yawropadiki herqaysi döletlerde milletchi partiyelerning yüksilishi hem shundaqla xitayning jenubiy déngizdiki igilik hoquqini ilgiri sürüp, xelq'ara qanunlarni bir chetke qayrip qoyushi qatarliqlarni misal qilip körsetken.

Erkinlik sariyi ottura sherqte yüz bériwatqan toqunushlar we démokraktik ellerde yüz bériwatqan dawalghushlar köpinche hallarda dunyaning diqqitini buriwetkenliktin, xitay we rusiyege oxshash döletlerdiki künsayin nacharliship méngiwatqan ichki bésim siyasetlirining nezerdin saqit boluwatqanliqini bildürgen. Uningda xitay heqqide mundaq déyilgen: “Xitayda, shi jinping bashchiliqidiki kommunistik réjim yéngi qanun-tüzümler wasitisi arqiliq özining intérnét erkinliki, chet'el musteqil organliri we dini ishlargha qaratqan bésimini ashurdi. Kishilik hoquq adwokatliri, tor bet yazghuchiliri, pa'aliyetchiler we din'gha ishen'güchilerni éghir jazalidi. Shi jinping ötken yillar mabeynide hoquqni öz qoligha merkezleshtürüsh bilen birge, türlük teshwiqat heriketliri arqiliq gherb démokratiyisini yerge urdi. Shundaqla jem'iyette her bir kishining siyasiy köz qarishi, ish-herikitige qarap turup ‛ishench nomuri‚ qoyidighan bir xil sistémini shekillendürüp, bu arqiliq kishilerning ish-herikitini kontrol qilishqa bashlidi”

Erkinlik sariyi yene doklatida, xitay hökümitining xongkong we teywen démokratiyesige körsitiwatqan selbiy tesiriningmu artiwatqanliqini tilgha élish bilen birge, uning bolupmu Uyghur musulmanliri qéchip chiqiwatqan döletlerge ularni qayturup bérishni telep qilip qiliwatqan bésiminimu kücheytkenlikini bildürgen.
Xitay hökümiti ötken yil ichide maqullighan bir qatar yéngi qanun-tüzümler xelq'aradiki kishilik hoquq organlirining küchlük tenqidige uchrighan. Ular, bu yéngi qanun-tüzümlerning xitay hökümiti yürgüzüwatqan bésim siyasitini qanuniy asasqa ige qilishni meqset qilghanliqini bildürgen. Amérika Uyghur kishilik hoquq layihesining tetqiqatchisi hénriy shajeski bu qanunlarning bolupmu Uyghurlarning heq-hoquqlirini yenimu ilgirilep depsende qilidighanliqini ilgiri sürgen idi.

Erkinlik sariyining doklatidin qarighanda, dunyadiki 7.4 Milyard nopusning 39 pirsenti erkin dölette, 25 pirsenti qismen erkin döletlerde, 36 pirsenti erkin bolmighan döletlerde yashaydiken. Xitaymu erkin bolmighan döletler qataridin orun alghan bolup, xitaydiki puqralarning siyasiy erkinliki eng töwen nomur hésablinidighan 7 nomur alghan bolsa, kishilik erkinliki jehette 6 yérim nomur alghan. Xitay, doklatta orun alghan 198 dölet ichide arqidin sanighanda 15-dölet bolup bahalinip, kishilik hoquqi nachar döletler qatarigha kirgen. Doklatning xitaygha a'it qismidin melum bolushiche, xitayning omumiy kishilik hoquq weziyiti ötken bir yil ichide yene töwenlep mangghan bolup, buninggha xitaydiki yéngi maqullan'ghan intérnét bixeterlik qanuni, térrorluqqa qarshi turush qanuni we shuningdek uchur-pikir we dini erkinlikning ilgirilep qamal qilinishidek ehwallar seweb bolghan. Bolupmu, xitay kompartiyisining ötken yili aprél éyida achqan dini xizmetlerni bashqurush heqqidiki yighini da'irilerning din'gha qaratqan qamalni kücheytish heqqide 2001-yilidin béri achqan tunji yighini, dep körsitilgen. Uningda mundaq déyilgen: “Xitay hökümiti ötken aprél éyidiki yighin arqiliq barliq dini pa'aliyetler we organlargha qarita omumyüzlük bashqurushni yolgha qoyup, xitaydiki dinni ‛jonggochilashturush‚ ni pilanlash arqiliq xitaydiki dini erkinlikni yenimu qattiq qamal astigha aldi. Hökümet yene shinjang we tibet rayonida herbiy halet shekillendürüsh arqiliq bu milletlerge qarita yürgüzüwatqan bésim siyasitining meghlubiyitige qarimay uni yenila dawamlashturmaqta”.

Washin'gtondiki Uyghur kishilik hoquq layihesi orgini yéqinda élan qilghan doklatida, xitay hökümitining térrorluqqa qarshi turush qanuni we pasport yighiwélish herikitini tenqid qilghan idi. Mezkur organ öz bayanatida yene, xitay hökümitining Uyghurlarning pasport élip, chetke chiqishigha cheklime peyda qilish bilen birge, Uyghur élining ichidimu nurghun tekshürüsh ponkitliri arqiliq ularning erkin sayahet qilish we yötkilish erkinlikini cheklewatqanliqini, chet'ellerge qéchip chiqip panahliq tilewatqan Uyghurlarning keynige chüshüp ularni qayturup kétish üchün heriket qiliwatqanliqi, 2015-yili taylandtin qayturuwétilgen 100 neper Uyghurning aqiwiti éniq bolmasliq bilen birlikte yene 70 neper Uyghurning taylandta yardem kütüp yatqanliqi qatarliq mesililernimu otturigha qoyghan.