Паалийәтчиләр вә мутәхәссисләр: хитай “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” ниң әмәлийлишиши гуманлиқ

Хитай һөкүмити “кишилик һоқуқни яхшилашқа даванлиқ орун бар” дәватқан мәзгилдә, бир хитай дәвагәрниң сот мәһкимисиниң алдидин сақчилар тәрипидин қоғлиниватқан көрүнүш. 2012-Йили 22-феврал, шаңхәй.

Хитай һөкүмити пәйшәнбә күни елан қилған дөләтниң кәлгүси 4 йиллиқ “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” да, хитайлар вә аз санлиқ милләт пуқралириниң сиясий, иҗтимаий, иқтисади һәқ-һоқуқи, муһит, әдлийә, диний әркинликигә капаләтлик қилишқа даир нурғун вәдиләр берилгән.

Хитайниң мәзкур һәрикәт пилани бурунқилириға қариғанда нисбәтән конкрет болуп, қанун органлириниң һәрикитини қанун даирисидә контрол қилиш, гумандарларни қийнап иқрар қилдурушниң алдини елиш, қанун иҗрачилириниң һоқуқи қанундин һалқип кәтмәслик, кишилик әркинликни боғидиған тәдбирләр асаси қанун вә қанунларға хилап болса қолланмаслиқ, адвокатларниң һоқуқини күчәйтиш, өлүм җазасини қаттиқ контрол қилиш, сотниң мустәқил, қанунларға асасән һөкүм чиқиришиға капаләтлик қилиш, б д т кишилик һоқуқ кеңиши билән болған һәмкарлиқни күчәйтиш... Қатарлиқ нурғун мәсилиләр оттуриға қоюлған.

Хитайниң мәзкур һәрикәт пилани хитай кишилик һоқуқ вәзийити йеқинқи 4 йил мабәйнидә изчил арқиға чекинип, хәлқара тәшкилатлар, уйғур, тибәт, б д т вә ғәрб дөләтлириниң қаттиқ тәнқидигә учраватқан мәзгилдә елан қилинди.

Хитай һөкүмити 2012‏-йили елан қилған “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” да нурғун вәдиләрни бәргән болсиму, әмма уйғур, тибәт паалийәтчилири буниң қуруқ вәдигә айлинип қалғанлиқини илгири сүрүп кәлгән.

Бәзи хитай өктичи тәшкилатлириниң қаришичә, хитай һөкүмити бу қетим елан қилған 4 йиллиқ “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” ниң әмәлийлишиши гуманлиқ. Америкидики “пуқралар күчи” намлиқ хитай өктичи тәшкилатиниң рәиси доктор яң җйәнли, “хәлқ униң бу пиланни оттуриға қоюштики сәмимийитигә гуман билән қаримай қалмайду” деди.

Яң җйәнли мундақ дәйду: “у (хитай кишилик һоқуқ вәзийити) әң начар мәзгилдә өзиниң 2‏- қетимлиқ дөләт кишилик һоқуқ һәрикәт пиланини оттуриға қойди. Бу қетимқи өткән қетимқисиға қариғанда техиму мукәммәл, техиму яхшидәк аңлансиму, әмма хәлқ униң сәмимийитигә қаримай қалмайду. Униң бу һөҗҗәтни елан қилиштики мәқсити немә, у раст буни хитайда кишилик һоқуқни алға сүрүш үчүн елан қилдиму яки хәлқара тәнқидтин қутулушни мәқсәт қиламду. Мән кейинки еһтималлиқни зор дәп қараймән. Әгәр ши җинпиң һакимийити өзиниң һазирқи партийә қанундин үстүн, дәйдиған бу чүшәнчисини өзгәртип, қанун билән башқурушни йолға қоймиса, һәр қайси милләтләрниң кишилик һоқуқини өзгәртмисә, бу һөҗҗәтниң һечқандақ әһмийити йоқ. Көпчиликму униңға ишәнмәйду. Бу йәрдики ачқучлуқ мәсилә йәнила униң һәрикити.”

Хитайниң кәлгүси 4 йиллиқ “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” да йәнә, дөләтниң аз санлиқ милләт вә аз санлиқ милләт районлириниң тәрәққиятини асаслиқ орунға қоюп, уларниң һәқ-һоқуқлириға һөрмәт қилидиғанлиқи вә қоғдайдиғанлиқини билдүргән.

Униңда, “дөләт бәлгилик нисбәттики аз санлиқ милләт вәкиллириниң дөләт органлирида, мәркизи вә йәрлик мәмурийәт, әдлийә, тәптиш органлирида хизмәт қилишиға капаләтлик қилиду”дейилгән.

Һәрикәт пиланида қәйт қилишичә, дөләт йәнә аз санлиқ милләтләргә тәң-баравәр хизмәт имканийити яритип берип, уларниң маарип тәрбийиси елиш, өз ана тилини өгиниш, уни қоғдаш вә ишлитиш, миллий мәдәнийитини қоғдаш вә раваҗландурушиға капаләтлик қилидикән.

Бирақ доктор яң җйәнли, хитайниң кишилик һоқуқ һәрикәт пиланидики бу вәдиләр пәқәт уйғурларға өз тәқдирини өзи һәл қилиш һоқуқи берилсә, әмәлийлишидиғанлиқини билдүрди.

Яң җйәнли: “биз билимиз, шинҗаңда йеқинқи бир қанчә йилдин буян хитай компартийисиниң зораван бастуруши күнсери еғирлишип, уйғурларниң қаршилиқи барғансери күндилик мәсилигә айланди. Лекин хитай һөкүмити өзиниң уйғур сияситини пәқәт көздин кәчүрүп бақмиди. Униң қаришичә, уйғурлар бөлүнүп чиқмақчи, топилаң чиқармақчи. Униң қаришичә йәнә, иқтисад тәрәққий қилсила барлиқ мәсилиләр һәл болиду. Лекин әмәлийәттә у иқтисади тәрәққият мәсилиси әмәс, у бир миллий мәсилә. Миллий мәсилә миллий усуллар билән һәл болиду. Буниң үчүн у тоғра чүшәнчигә игә болуши керәк. Әгәр у б д т кишилик һоқуқ әһдинамисигә раст ишәнсә, б д т ни илик алса, у аз санлиқ милләтләргә өз тәқдирини өзи һәл қилиш һоқуқиға ишиниши керәк” деди.

Хитайниң “кишилик һоқуқ һәрикәт пиланида, аз санлиқ милләтләрниң һәқ-һоқуқлирини қоғдашқа даир нурғун вәдиләр берилгән болсиму, әмма униңда игилик вә һакимийәтни пүтүнләй хитайлар контрол қилип турған миллий районларда буни қандақ иҗра қилидиғанлиқини чүшәндүрмигән.

Бәзи уйғур мутәхәссислириниң қаришичә, хитай һөкүмитиниң раст мәзкур пиландики вәдилирини әмәлийләштүрүш нийити болса, у чоқум хитай қанун иҗрачилириниң һоқуқини контрол қилидиған күчлүк механизм қуруши керәк.

Америкида олтурушлуқ йипәк йоли мәдәнийәт тәтқиқатчиси доктор қаһар барат мундақ дәйду: “кишилик һоқуқ һелиһәм хитайда пәқәт бир хил тәшвиқат дәриҗисидә туруватиду. Бир хәлқни, җамаәтни тинчландурушниң бир васитиси, дәп қараватиду. Әмәлийәттә кишилик һоқуқни иҗра қилиш үчүн униңға наһайити күчлүк қануни һоқуқ бериши керәк. Буниңға йәтмигүчилик тәшвиқат билән бу иш әмәлгә ашмайду. Мәсилән, һазир бериливатқан вәдиләрниң өзи бу бир чирайлиқ гәп. Лекин әгәр сақчи мәһбусларни қанунсиз һалда азаблиған яки җазалиған болса, сақчи қандақ җазаға учриши керәк, дегән нәрсини оттуриға қоюши шәрт.
Бизгә керики, кишилик һоқуқ у пуқраларғила әмәс, қанун иҗра қиливатқан сақчи вә әдлийә орунлириниң һәммисигә тәң-баравәр иҗра қилиниши керәк.”

Доктор қаһар баратниң көрситишичә, хитайниң “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” да, уйғурлардики намратлиқ, наразилиқ, райондики баравәрсизлик, ихтилап вә тоқунушларни пәйда қиливатқан негизлик сәвәб тилға елинмиған.
У, райондики түп ихтилап уйғурларниң өз -өзини идарә қилишиға йол қоюш қоймаслиқ мәсилиси, дәп көрсәтти.

Қаһар барат: “уйғур аптономийилик қанунларни иҗра қилиш қануни күчкә игә болуши керәк. У бир тәшвиқат әмәс. Гәп чирайлиқ, униңда һечқандақ мәсилә йоқ. Лекин ашуни иҗра қилидиған қануни күч йоқ. Уйғурларниң өзиниңки кишилик һоқуқини, аптономийилик қанунини қоғдаш һоқуқини уйғурлар өзигә елиши керәк. Уйғурларму бир мәсилиләргә яқ, дейәләйдиған һоқуққа игә болуши керәк. Буниңға көз юмуш яки бир чәткә қайрип қоюш арқилиқ үмид қилған яхши күчләргә еришиш мумкин әмәс. Әгәр мушу һазирқи баянатлиридики гәпләр билән болса, аптоном район, биз мундақ қилимиз яки қошулмаймиз вә яки биз рәт қилимиз дегән гәпләрни биз аңлисақ болиду. Шуниңда иш баравәр болиду. Әң түп мәсилә мушу” деди.

Хитайниң “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани”да йәнә, б д т кишилик һоқуқ кеңиши билән һәмкарлишидиғанлиқини, униң вәкиллирини хитайни зиярәт қилишиға тәклип қилидиғанлиқини билдүргән.

Хитай б д т кишилик һоқуқ кеңишигә әза болсиму, әмма униң билән изчил тиркишип, униң соаллириға җаваб беришни, б д т кишилик һоқуқ алий комиссарияти вәкиллириниң хитайда тәкшүрүш елип беришини изчил рәт қилип кәлгән иди.

Әмма хитай бу қетимқи “кишилик һоқуқ һәрикәт пилани” да, “хитай б д т кишилик һоқуқ алий комиссарияти өз ара алақә вә һәмкарлиқ елип бариду. Алақидар дөләтләр билән баравәрлик вә өз ара һөрмәт асасида кишилик һоқуқ диалоги елип бариду” дейилгән.