Pa'aliyetchiler we mutexessisler: xitay “Kishilik hoquq heriket pilani” ning emeliylishishi gumanliq

Xitay hökümiti “Kishilik hoquqni yaxshilashqa dawanliq orun bar” dewatqan mezgilde, bir xitay dewagerning sot mehkimisining aldidin saqchilar teripidin qoghliniwatqan körünüsh. 2012-Yili 22-féwral, shangxey.

Xitay hökümiti peyshenbe küni élan qilghan döletning kelgüsi 4 yilliq “Kishilik hoquq heriket pilani” da, xitaylar we az sanliq millet puqralirining siyasiy, ijtima'iy, iqtisadi heq-hoquqi, muhit, edliye, diniy erkinlikige kapaletlik qilishqa da'ir nurghun wediler bérilgen.

Xitayning mezkur heriket pilani burunqilirigha qarighanda nisbeten konkrét bolup, qanun organlirining herikitini qanun da'iriside kontrol qilish, gumandarlarni qiynap iqrar qildurushning aldini élish, qanun ijrachilirining hoquqi qanundin halqip ketmeslik, kishilik erkinlikni boghidighan tedbirler asasi qanun we qanunlargha xilap bolsa qollanmasliq, adwokatlarning hoquqini kücheytish, ölüm jazasini qattiq kontrol qilish, sotning musteqil, qanunlargha asasen höküm chiqirishigha kapaletlik qilish, b d t kishilik hoquq kéngishi bilen bolghan hemkarliqni kücheytish... Qatarliq nurghun mesililer otturigha qoyulghan.

Xitayning mezkur heriket pilani xitay kishilik hoquq weziyiti yéqinqi 4 yil mabeynide izchil arqigha chékinip, xelq'ara teshkilatlar, Uyghur, tibet, b d t we gherb döletlirining qattiq tenqidige uchrawatqan mezgilde élan qilindi.

Xitay hökümiti 2012‏-yili élan qilghan “Kishilik hoquq heriket pilani” da nurghun wedilerni bergen bolsimu, emma Uyghur, tibet pa'aliyetchiliri buning quruq wedige aylinip qalghanliqini ilgiri sürüp kelgen.

Bezi xitay öktichi teshkilatlirining qarishiche, xitay hökümiti bu qétim élan qilghan 4 yilliq “Kishilik hoquq heriket pilani” ning emeliylishishi gumanliq. Amérikidiki “Puqralar küchi” namliq xitay öktichi teshkilatining re'isi doktor yang jyenli, “Xelq uning bu pilanni otturigha qoyushtiki semimiyitige guman bilen qarimay qalmaydu” dédi.

Yang jyenli mundaq deydu: “U (xitay kishilik hoquq weziyiti) eng nachar mezgilde özining 2‏- qétimliq dölet kishilik hoquq heriket pilanini otturigha qoydi. Bu qétimqi ötken qétimqisigha qarighanda téximu mukemmel, téximu yaxshidek anglansimu, emma xelq uning semimiyitige qarimay qalmaydu. Uning bu höjjetni élan qilishtiki meqsiti néme, u rast buni xitayda kishilik hoquqni algha sürüsh üchün élan qildimu yaki xelq'ara tenqidtin qutulushni meqset qilamdu. Men kéyinki éhtimalliqni zor dep qaraymen. Eger shi jinping hakimiyiti özining hazirqi partiye qanundin üstün, deydighan bu chüshenchisini özgertip, qanun bilen bashqurushni yolgha qoymisa, her qaysi milletlerning kishilik hoquqini özgertmise, bu höjjetning héchqandaq ehmiyiti yoq. Köpchilikmu uninggha ishenmeydu. Bu yerdiki achquchluq mesile yenila uning herikiti.”

Xitayning kelgüsi 4 yilliq “Kishilik hoquq heriket pilani” da yene, döletning az sanliq millet we az sanliq millet rayonlirining tereqqiyatini asasliq orun'gha qoyup, ularning heq-hoquqlirigha hörmet qilidighanliqi we qoghdaydighanliqini bildürgen.

Uningda, “Dölet belgilik nisbettiki az sanliq millet wekillirining dölet organlirida, merkizi we yerlik memuriyet, edliye, teptish organlirida xizmet qilishigha kapaletlik qilidu”déyilgen.

Heriket pilanida qeyt qilishiche, dölet yene az sanliq milletlerge teng-barawer xizmet imkaniyiti yaritip bérip, ularning ma'arip terbiyisi élish, öz ana tilini öginish, uni qoghdash we ishlitish, milliy medeniyitini qoghdash we rawajlandurushigha kapaletlik qilidiken.

Biraq doktor yang jyenli, xitayning kishilik hoquq heriket pilanidiki bu wediler peqet Uyghurlargha öz teqdirini özi hel qilish hoquqi bérilse, emeliylishidighanliqini bildürdi.

Yang jyenli: “Biz bilimiz, shinjangda yéqinqi bir qanche yildin buyan xitay kompartiyisining zorawan basturushi künséri éghirliship, Uyghurlarning qarshiliqi barghanséri kündilik mesilige aylandi. Lékin xitay hökümiti özining Uyghur siyasitini peqet közdin kechürüp baqmidi. Uning qarishiche, Uyghurlar bölünüp chiqmaqchi, topilang chiqarmaqchi. Uning qarishiche yene, iqtisad tereqqiy qilsila barliq mesililer hel bolidu. Lékin emeliyette u iqtisadi tereqqiyat mesilisi emes, u bir milliy mesile. Milliy mesile milliy usullar bilen hel bolidu. Buning üchün u toghra chüshenchige ige bolushi kérek. Eger u b d t kishilik hoquq ehdinamisige rast ishense, b d t ni ilik alsa, u az sanliq milletlerge öz teqdirini özi hel qilish hoquqigha ishinishi kérek” dédi.

Xitayning “Kishilik hoquq heriket pilanida, az sanliq milletlerning heq-hoquqlirini qoghdashqa da'ir nurghun wediler bérilgen bolsimu, emma uningda igilik we hakimiyetni pütünley xitaylar kontrol qilip turghan milliy rayonlarda buni qandaq ijra qilidighanliqini chüshendürmigen.

Bezi Uyghur mutexessislirining qarishiche, xitay hökümitining rast mezkur pilandiki wedilirini emeliyleshtürüsh niyiti bolsa, u choqum xitay qanun ijrachilirining hoquqini kontrol qilidighan küchlük méxanizm qurushi kérek.

Amérikida olturushluq yipek yoli medeniyet tetqiqatchisi doktor qahar barat mundaq deydu: “Kishilik hoquq hélihem xitayda peqet bir xil teshwiqat derijiside turuwatidu. Bir xelqni, jama'etni tinchlandurushning bir wasitisi, dep qarawatidu. Emeliyette kishilik hoquqni ijra qilish üchün uninggha nahayiti küchlük qanuni hoquq bérishi kérek. Buninggha yetmigüchilik teshwiqat bilen bu ish emelge ashmaydu. Mesilen, hazir bériliwatqan wedilerning özi bu bir chirayliq gep. Lékin eger saqchi mehbuslarni qanunsiz halda azablighan yaki jazalighan bolsa, saqchi qandaq jazagha uchrishi kérek, dégen nersini otturigha qoyushi shert.
Bizge kériki, kishilik hoquq u puqralarghila emes, qanun ijra qiliwatqan saqchi we edliye orunlirining hemmisige teng-barawer ijra qilinishi kérek.”

Doktor qahar baratning körsitishiche, xitayning “Kishilik hoquq heriket pilani” da, Uyghurlardiki namratliq, naraziliq, rayondiki barawersizlik, ixtilap we toqunushlarni peyda qiliwatqan négizlik seweb tilgha élinmighan.
U, rayondiki tüp ixtilap Uyghurlarning öz -özini idare qilishigha yol qoyush qoymasliq mesilisi, dep körsetti.

Qahar barat: “Uyghur aptonomiyilik qanunlarni ijra qilish qanuni küchke ige bolushi kérek. U bir teshwiqat emes. Gep chirayliq, uningda héchqandaq mesile yoq. Lékin ashuni ijra qilidighan qanuni küch yoq. Uyghurlarning öziningki kishilik hoquqini, aptonomiyilik qanunini qoghdash hoquqini Uyghurlar özige élishi kérek. Uyghurlarmu bir mesililerge yaq, déyeleydighan hoquqqa ige bolushi kérek. Buninggha köz yumush yaki bir chetke qayrip qoyush arqiliq ümid qilghan yaxshi küchlerge érishish mumkin emes. Eger mushu hazirqi bayanatliridiki gepler bilen bolsa, aptonom rayon, biz mundaq qilimiz yaki qoshulmaymiz we yaki biz ret qilimiz dégen geplerni biz anglisaq bolidu. Shuningda ish barawer bolidu. Eng tüp mesile mushu” dédi.

Xitayning “Kishilik hoquq heriket pilani”da yene, b d t kishilik hoquq kéngishi bilen hemkarlishidighanliqini, uning wekillirini xitayni ziyaret qilishigha teklip qilidighanliqini bildürgen.

Xitay b d t kishilik hoquq kéngishige eza bolsimu, emma uning bilen izchil tirkiship, uning so'allirigha jawab bérishni, b d t kishilik hoquq aliy komissariyati wekillirining xitayda tekshürüsh élip bérishini izchil ret qilip kelgen idi.

Emma xitay bu qétimqi “Kishilik hoquq heriket pilani” da, “Xitay b d t kishilik hoquq aliy komissariyati öz ara alaqe we hemkarliq élip baridu. Alaqidar döletler bilen barawerlik we öz ara hörmet asasida kishilik hoquq di'alogi élip baridu” déyilgen.