Хитай дунядики интернет әркинлики әң начар дөләт болуп баһаланди

Дунядики интернет қолланғучилириниң 1/3 ни игиләйдиған йәни 457 милйон хитай интернет қолланғучилири фейсбукниң орнға, хитай һөкүмитиниң тәлипини қандуруп келиватқан ренрен вә сина вейбо тор васитилирини ишлитип кәлмәктә.

Бүгүн хәлқаралиқ кишилик һоқуқ оргини болған әркинлик сарийи һәрқайси дөләтләрниң интернет әркинлик вәзийитигә даир йиллиқ доклатини елан қилди. Доклатта 65 дөләтниң интернет-учур әркинлик вәзийити баһалап чиқилған болуп, хитай йәнә интернет қаттиқ қамал қилинидиған, пуқраларниң учурға еришиш әркинлики қаттиқ дәпсәндә қилиниватқан дөләтләр қатаридин орун алди. Униңда хитай һөкүмитиниң уйғур елидики интернет қамал қилиш үчүн йолға қоюватқан тәдбирлириму алаһидә тилға елинған.

Әркинлик сарийи 28-өктәбир күни һәрқайси әлләрдики интернет-учур әркинлик вәзийити баһалап чиқилған доклатида, 65 дөләтни интернетқа еришиш қулайлиқ дәриҗиси, интернеттики мәзмунларниң контрол қилиниши, интернетни башқурушқа қаритилған бәлгилимиләр, тор активистлиқи, кимлик мәлуматлириниң хусусийлиқи вә тәқибләш қатарлиқ өлчәмләргә асасән дәриҗигә тизип чиққан. Һәр бир өлчәм бойичә қоюлуп маңған номурға асасланғанда алған номури 100 номурға қанчә йеқинлашса, у дөләтниң интернет әркинлик вәзийитиниң шунчә начарлиқини ипадиләйдиған болуп, буниң әксичә 0 номурға қанчә йеқинлашқансери интернет шунчә әркин һесаблинидикән.

Хитай интернеттики мәзмунларни контрол қилиш вә интернет қолланғучилириниң учурға еришиш әркинликини дәпсәндә қилиш бойичә әң төвән номур елип, җәмий 88 номурға еришкән. Хитай 65 дөләт ичидә әң юқири номур елип, интернет әркинлики әң начар дөләт дәп баһаланди. Доклатта диққәт тартидиғини, хитайниң интернет әркинлик вәзийитиниң хитайға охшаш кишилик һоқуқ вәзийити охшаш тәнқидлинидиған униң үстигә иқтисадий җәһәттин хитайдин көп арқида болған дөләтләрдинму начар болушидур. Мәсилән, хитайға қошна һесаблинидиған дөләтләр ичидә вийетнам 76 номур, камбоджа 48, берма 63, қазақистан 61, қирғизистан35, пакистан 69, һиндистан 40 номур алған. Интернет әркин дәп баһаланған 18 дөләт болса америка 19, австралийә 19, японийә 22, германийә 18, канада 16 номур. 0 Номурға әң йеқинлашқан икки дөләт болса исландийә вә естонийә болуп улар айрим-айрим һалда 6 вә 7 номурға еришип, биринчи вә иккинчи орунда йәр алған.

Доклатниң хитайға аит қисмида ейтилишичә, хитайда ши җинпиң һакимийәткә кәлгәндин буян хитайдики интернетқа қаритилған контрол һәссиләп ашқан. Һөкүмәт 2015-январдин етибарән интернет филтирләш системисини қайтидин йеңилиған һәм шундақла интернеттики мәзмунларни контрол қилиш, интернет вә қол телефонлардики алақилишиш программилирини тәқиб қилиш вә униңға өз исми вә кимлик номури билән тизимлитиш, дөләт игилидики вә шәхси тор бәт башқурғучилирини учурни қамал қилиш бойичә тәрбийиләш, интернеттики язмилири үчүн қамаққа елинишқа охшаш әһваллар еғирлишип барған. Нурғун тор қолланғучилири өсәк сөз тарқитиш, тәртипни бузуш, бөлгүнчилик, ағдурмичилиққа охшаш җинайәтләр билән қолға елинған.

Доклатта ейтилишичә, хитайда интернетни омумйүзлүк кесиветиш вәқәси пәқәт уйғур елидила көрүлгән. 2009-Йилидики үрүмчи вәқәсидики 10 айлиқ интернет кесилиштин кейин 2014-йили 7-айда йәкәндә вәқә йүз бәргәндиму охшаш әһвал йәнә пүтүн наһийә бойичә тәкрарланған.

Хитай һөкүмити интернетта әң чәкләйдиғини, сиясий сәзгүрлүккә аит темилар, болупму уйғур вә тибәт мәсилиси һәм шундақла тәйвән мустәқиллиқиға аит темилар болуп, хитай һөкүмити адәттә бу темилардики мулаһизә қилғучи тор қолланғучилирини “ бөлгүнчилик, террорлуқ вә яки җәмийәт тәртипини бузуш” қа охшаш җинайәтләр билән җазалап кәлгән. Хитай һөкүмитиниң интернетқа қаратқан қамали йәнә шу уйғур ели вә тибәттә әң күчлүк икән. 2015-Йили январда уйғур районлуқ һөкүмәт мәхсус бәлгилимә чиқирип, компютер, әқлий иқтидарлиқ телефон вә шуниңдәк башқа амбарлаш әсваблири сетивалғучиларға кимлик номури вә һәқиқий исми билән сетип беришни башлиған һәм шундақла бундақ үскүниләрни сатидиған дуканларни херидарларниң учури шу һаман сақчиханиниң учур системисиға киридиған үскүнә орнитишқа мәҗбурлиған. Буниңдин сирт, һөкүмәт даирилири мәхсус ясалған, вируслуқ елхәтләрни бир қисим нишанлиқ тәқиб қилиниватқан уйғурлар вә тибәтләргә әвәтиш арқилиқ, уларниң компютерлириға суқунуп кирип, тәқиб қилиш тактикилирини қолланған.

Доклатта ейтилишичә, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң интернет-учур әркинликини қамақ қилиш, тор қолланғучилирини тәқиб қилиш қилмишиға өткән йили йәкән вәқәси һәққидә өсәк сөз тарқитиш җинайити билән қолға елинған 22 яшлиқ уйғур яш абдувәли вә уйғур зиялийси илһам тохтилар типик мисал болалайдикән. Уйғур зиялийси илһам тохти язмилири сәвәблик “бөлгүнчилик” билән әйиблинип қамаққа елинғандин сирт, илһам тохти дегән исимму издәш маторлиридин чиқмайдиған қиливетилгән икән.

Доклаттин қариғанда, хитай һөкүмитиниң интернетқа қаратқан қамали түпәйлидин бу йил 9-айғичә болған арилиқта хитай түрмилиридә интернеттики язмилири түпәйлидин йетиватқан тор қолланғучилириниң сани җәмий 84 нәпәргә йәткән.