Xitay dunyadiki intérnét erkinliki eng nachar dölet bolup bahalandi

Dunyadiki intérnét qollan'ghuchilirining 1/3 ni igileydighan yeni 457 milyon xitay intérnét qollan'ghuchiliri féysbukning orn'gha, xitay hökümitining telipini qandurup kéliwatqan rénrén we sina wéybo tor wasitilirini ishlitip kelmekte.

Bügün xelq'araliq kishilik hoquq orgini bolghan erkinlik sariyi herqaysi döletlerning intérnét erkinlik weziyitige da'ir yilliq doklatini élan qildi. Doklatta 65 döletning intérnét-uchur erkinlik weziyiti bahalap chiqilghan bolup, xitay yene intérnét qattiq qamal qilinidighan, puqralarning uchurgha érishish erkinliki qattiq depsende qiliniwatqan döletler qataridin orun aldi. Uningda xitay hökümitining Uyghur élidiki intérnét qamal qilish üchün yolgha qoyuwatqan tedbirlirimu alahide tilgha élin'ghan.

Erkinlik sariyi 28-öktebir küni herqaysi ellerdiki intérnét-uchur erkinlik weziyiti bahalap chiqilghan doklatida, 65 döletni intérnétqa érishish qulayliq derijisi, intérnéttiki mezmunlarning kontrol qilinishi, intérnétni bashqurushqa qaritilghan belgilimiler, tor aktiwistliqi, kimlik melumatlirining xususiyliqi we teqiblesh qatarliq ölchemlerge asasen derijige tizip chiqqan. Her bir ölchem boyiche qoyulup mangghan nomurgha asaslan'ghanda alghan nomuri 100 nomurgha qanche yéqinlashsa, u döletning intérnét erkinlik weziyitining shunche nacharliqini ipadileydighan bolup, buning eksiche 0 nomurgha qanche yéqinlashqanséri intérnét shunche erkin hésablinidiken.

Xitay intérnéttiki mezmunlarni kontrol qilish we intérnét qollan'ghuchilirining uchurgha érishish erkinlikini depsende qilish boyiche eng töwen nomur élip, jem'iy 88 nomurgha érishken. Xitay 65 dölet ichide eng yuqiri nomur élip, intérnét erkinliki eng nachar dölet dep bahalandi. Doklatta diqqet tartidighini, xitayning intérnét erkinlik weziyitining xitaygha oxshash kishilik hoquq weziyiti oxshash tenqidlinidighan uning üstige iqtisadiy jehettin xitaydin köp arqida bolghan döletlerdinmu nachar bolushidur. Mesilen, xitaygha qoshna hésablinidighan döletler ichide wiyétnam 76 nomur, kambodzha 48, bérma 63, qazaqistan 61, qirghizistan35, pakistan 69, hindistan 40 nomur alghan. Intérnét erkin dep bahalan'ghan 18 dölet bolsa amérika 19, awstraliye 19, yaponiye 22, gérmaniye 18, kanada 16 nomur. 0 Nomurgha eng yéqinlashqan ikki dölet bolsa islandiye we éstoniye bolup ular ayrim-ayrim halda 6 we 7 nomurgha ériship, birinchi we ikkinchi orunda yer alghan.

Doklatning xitaygha a'it qismida éytilishiche, xitayda shi jinping hakimiyetke kelgendin buyan xitaydiki intérnétqa qaritilghan kontrol hessilep ashqan. Hökümet 2015-yanwardin étibaren intérnét filtirlesh sistémisini qaytidin yéngilighan hem shundaqla intérnéttiki mezmunlarni kontrol qilish, intérnét we qol téléfonlardiki alaqilishish programmilirini teqib qilish we uninggha öz ismi we kimlik nomuri bilen tizimlitish, dölet igilidiki we shexsi tor bet bashqurghuchilirini uchurni qamal qilish boyiche terbiyilesh, intérnéttiki yazmiliri üchün qamaqqa élinishqa oxshash ehwallar éghirliship barghan. Nurghun tor qollan'ghuchiliri ösek söz tarqitish, tertipni buzush, bölgünchilik, aghdurmichiliqqa oxshash jinayetler bilen qolgha élin'ghan.

Doklatta éytilishiche, xitayda intérnétni omumyüzlük késiwétish weqesi peqet Uyghur élidila körülgen. 2009-Yilidiki ürümchi weqesidiki 10 ayliq intérnét késilishtin kéyin 2014-yili 7-ayda yekende weqe yüz bergendimu oxshash ehwal yene pütün nahiye boyiche tekrarlan'ghan.

Xitay hökümiti intérnétta eng chekleydighini, siyasiy sezgürlükke a'it témilar, bolupmu Uyghur we tibet mesilisi hem shundaqla teywen musteqilliqigha a'it témilar bolup, xitay hökümiti adette bu témilardiki mulahize qilghuchi tor qollan'ghuchilirini “ Bölgünchilik, térrorluq we yaki jem'iyet tertipini buzush” qa oxshash jinayetler bilen jazalap kelgen. Xitay hökümitining intérnétqa qaratqan qamali yene shu Uyghur éli we tibette eng küchlük iken. 2015-Yili yanwarda Uyghur rayonluq hökümet mexsus belgilime chiqirip, kompyutér, eqliy iqtidarliq téléfon we shuningdek bashqa ambarlash eswabliri sétiwalghuchilargha kimlik nomuri we heqiqiy ismi bilen sétip bérishni bashlighan hem shundaqla bundaq üskünilerni satidighan dukanlarni xéridarlarning uchuri shu haman saqchixanining uchur sistémisigha kiridighan üsküne ornitishqa mejburlighan. Buningdin sirt, hökümet da'iriliri mexsus yasalghan, wirusluq élxetlerni bir qisim nishanliq teqib qiliniwatqan Uyghurlar we tibetlerge ewetish arqiliq, ularning kompyutérlirigha suqunup kirip, teqib qilish taktikilirini qollan'ghan.

Doklatta éytilishiche, xitay hökümitining Uyghurlarning intérnét-uchur erkinlikini qamaq qilish, tor qollan'ghuchilirini teqib qilish qilmishigha ötken yili yeken weqesi heqqide ösek söz tarqitish jinayiti bilen qolgha élin'ghan 22 yashliq Uyghur yash abduweli we Uyghur ziyaliysi ilham toxtilar tipik misal bolalaydiken. Uyghur ziyaliysi ilham toxti yazmiliri seweblik “Bölgünchilik” bilen eyiblinip qamaqqa élin'ghandin sirt, ilham toxti dégen isimmu izdesh matorliridin chiqmaydighan qiliwétilgen iken.

Doklattin qarighanda, xitay hökümitining intérnétqa qaratqan qamali tüpeylidin bu yil 9-ayghiche bolghan ariliqta xitay türmiliride intérnéttiki yazmiliri tüpeylidin yétiwatqan tor qollan'ghuchilirining sani jem'iy 84 neperge yetken.